به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ شیخ الرئیس ابوعلی سینا حسین بن عبدالله حسن بن علی بن سینا مشهور به ابن سینا در ۳۷۰ هجری در روستایی به نام خورمیثن در نزدیکی بخارا چشم به جهان گشود. شرکت در جلسات بحث اسماعیلیان از کودکی به واسطه پدر، بوعلی را خیلی زود با مباحث و دانش های مختلف زمان خود آشنا ساخت. در زمان ابن‌سینا، عربی، زبان رایج آثار علمی بود و دانشمندان ایرانی که در آن روزگار می‌زیستند، کتاب‌های خود را به زبان عربی نوشتند. بعدها بعضی از این آثار به زبان‌های دیگر از جمله فارسی ترجمه شد. افزون بر این، ابن‌سینا در ادبیات فارسی نیز آثاری داشت؛ بیش از ۲۰ اثر فارسی به او منسوب است که از میان آنها دانشنامه علائی و رساله نبض از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. آثار فارسی ابن‌سینا، مانند دیگر نثرهای علمی زمان وی با رعایت ایجاز و اختصار کامل نوشته شده است. از جمله مهم‌ترین آثار ابن‌سینا می‌توان به شفا، قانون فی الطب، الاشارات و التنبیهات فی المنطق والحکمه و بسیاری رساله‌های دیگر فارسی و عربی اشاره کرد.
مهم‌ترین اثر ابن‌سینا در پزشکی، کتاب قانون(القانون فی الطب) است که آن را پیش از ۴۰۶ هجری، یعنی در حدود ۳۵ سالگی تألیف کرد. این کتاب طی چندین سده در سرزمین‌های اسلامی و در اروپای سده‌های میانه، همه کتاب‌های دیگر در این زمینه را تحت‌الشعاع قرار داد.
ابن سینا با وجود زندگانی ناآرام و پر حادثه خود، اندیشمند و نویسنده ای پرکار بوده و آنچه از نوشته های خرد و کلان وی بر جای مانده است، نماینده ذهنی فعال و پویاست که گویی در هر شرایطی، حتی در سخت ترین و توان فرساترین آنها از فعالیت و خلاقیت باز نمی ایستاد. در فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا(مهدوی، یحیی) ، ۱۳۱ نوشته اصیل از ابن سینا و ۱۱۱ اثر منسوب به وی یا نوشته هایی با عنوان های دیگر معرفی شده است. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در ادامه به بررسی دیگر آثار برجسته و مهم ابن سینا که اطلاعات کمتر و محدودتری درباره آن ارائه شده، پرداخته است.
علی اکبر ولایتی جلد ۵۷ مجموعه کتاب های آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران را به ابن سینا اختصاص داده است. این کتاب در ۱۳۹۱ خورشیدی منتشر شده است. همچنین ولایتی در جلد نخست منتخب زندگینامه ۱۱۰ چهره از آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران، موسوم به بارقه های آفتاب درباره ابن سینا نوشته است.
آنچه در ادامه می خوانید بخش مهمی از این کتاب به شمار می رود که درباره آثار ابن سینا نگاشته شده است:
در فهرست آثار ابن سینا ۱۳۱ اثر اصیل و ۱۱۱ اثر منسوب به او ذکر شده است که همگی آنها به‌جز دانشنامه علایی به عربی نوشته شده و برخی هم آثاری درباره این اندیشمند نوشته شده اند که مهم‌ترین آنها به این شرح‌اند:
۱.الشفاء مهم‌ترین اثر فلسفی ابن سینا که بخش‌هایی از آن به فرانسوی و لاتینی ترجمه شده است. در این کتاب به همه مباحث فلسفه مشاء پرداخته شده و این اثر در حکم دایره المعارف فلسفه مشائی است. کسانی چون علامه حلی، ملاصدرای شیرازی و ملامهدی نراقی بخش‌هایی از آن را شرح داده‌اند. تاکنون بخش‌هایی از این کتاب به فارسی ترجمه و منتشر شده است (ابن‌سینا، الشفاء، المنطق، ص ۱۲-۱۳)
۲.النجاۀ که خلاصه الشفاء است و خلاصه فلسفه وی را دربردارد. بخش‌هایی از آن به انگلیسی، لاتینی و فرانسوی ترجمه شده است. این کتاب در ۱۳۶۴ خورشیدی در تهران به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه منتشر شد.
۳.الاشارات و التنبیهات آخرین نوشته ابن سینا و از برجسته‌ترین آثار اوست. نثری بسیار شیوا و ادبی دارد. این کتاب نیز به فرانسوی و فارسی ترجمه شده و شرح‌های متعددی به زبان‌های فارسی و عربی بر آن نوشته شده است؛ از جمله شرح ابن‌کَمّونه و فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی (خراسانی، ج ۴، ص ۶)
۴.المبدأ و المعاد که ترجمه فارسی آن به کوشش عبدالله نورانی در ۱۳۶۳ خورشیدی در تهران به چاپ رسید برخی احتمال داده‌اند که این ترجمه از خود ابن سینا باشد.
۵.القانون فی‌الطب در پزشکی که آن را کامل‌ترین کتاب پزشکی سنتی دانسته‌اند. ابن سینا در این کتاب به آثار و تجربیات پیشینیان توجه بسیار دارد. این کتاب در سده ۱۲ میلادی به لاتینی ترجمه شده و از نخستین کتاب‌هایی است که پس از پیدایش صنعت چاپ در اروپا چاپ شده است. ترجمه فارسی و روسی این کتاب نیز در دست تدوین است. (تاج‌بخش، ج ۲، ص ۳۰۶)
۶.الارجوزۀ فی‌الطب کتابی به شمار می رود که در آن همه مباحث پزشکی به شعر سروده شده و در سده ۱۶ میلادی به لاتین ترجمه شده است. (صفا، ج ۱، ص ۳۴۶؛ نجم‌آبادی، ص ۵۵۲)
۷.دانشنامه علائی مهم‌ترین اثر وی به فارسی که به درخواست علاءالدوله بن‌کاکویه نوشته شده و به وی تقدیم شده است. این کتاب میان ۴۱۳ تا ۴۲۸ ق تألیف شده است و شامل پنج علم از علوم حکمت پیشینیان، یعنی منطق و طبیعیات (علم زیرین) و هیئت و موسیقی و مابعدالطبیعه (علم برین) است. از بخش‌های چندگانه این کتاب سه بخش اول یعنی منطق، الهیات و طبیعیات نوشته خود او محسوب می شود اما بخش ریاضیات از میان رفته است و بعدها ابوعبید جوزجانی شاگرد ابن سینا، جمع‌آوری کرد و به آن افزود. این کتاب از نخستین آثاری است که به فارسی در فلسفه نوشته شده و ابن‌سینا در آن معادل‌های فارسی مناسبی برای اصطلاحات فلسفی عرضه کرده است. (صفا، همان، ص ۶۲۵)
۸.رسالة حیّ بن یقظان که داستانی تمثیلی با موضوعی عرفانی است و درباره آن شرح و بررسی‌هایی به زبان‌های گوناگون نوشته شده است.
۹.منطق‌المشرقیین که بخشی از طرح کتاب بزرگی به نام حکمة المشرقیة بوده است. در این کتاب ابن سینا نظام فلسفی متفاوتی مطرح می‌کند که بیشتر رنگ و بوی عرفانی دارد و از فلسفه عقلی ارسطو فاصله می‌گیرد. این اثر به‌سبب درگذشت ابن سینا ناتمام ماند.
۱۰.المدخل الی صناعة الموسیقی اثری در علم موسیقی که تا کنون نسخه‌ای از آن به‌دست نیامده است.
۱۱.مقاله فی اسباب حدوث الحروف و مخارجها که منبعی مهم درباره آواشناسی است؛ شامل نوآوری‌هایی در باب تحلیل چگونگی ادای حروف عربی و فارسی و تشریح اندام‌های صوتی و نیز شباهت برخی آواهای صوتی با صداهایی که در طبیعت شنیده می‌شود. (ابن سینا، الاشارات، ص ۳۵۴)
اشعاری نیز در منابع و تذکره‌ها به ابن سینا نسبت داده شده که در صحت همه آنها تردید است. (مجتبائی، ج ۴، ص ۴۹)
رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات
پدیدآوران: ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)، عمید، موسی (مصحح)، محقق، مهدی (مقدمه نویس)
ناشر: دانشگاه بوعلی سینا
سال نشر: ۱۳۸۳ خورشیدی
رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات نام رساله‌ای است که شیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا در موضوع خلقت موجودات به زبان فارسی و برای ارائه نظریه اسلام در این زمینه که متفاوت با نظریات دانشمندان یونانی و دیگر اندیشمندان غیر مسلمان است، در سده چهارم هجری نگاشته است. این کتاب، از آن جهت که در بر گیرنده نظریه قدم واجب‌الوجود و حدوث عالم است و از نخستین کتاب هایی به شمار می آید که در مقابل نظریه ارسطو و تابعینش تألیف شده و سخن آنان را در مورد قدم عالم، ابطال کرده، دارای ویژگی و جایگاه خاصی است.
در انتساب این کتاب به بوعلی سینا جای سخن وجود دارد و آن بدین جهت است که ادبیات کتاب با دست‌نوشته‌های مسلم بوعلی به زبان فارسی، قدری متفاوت است. اضافه بر آن در هیچ‌کدام از مواردی که آثار بوعلی به ثبت رسیده، نام این کتاب نیامده است که این نیز شک را در انتساب این کتاب به وی، زیادتر می‌کند. از طرفی چون مطالب ذکر شده در این کتاب، هم‌آهنگ با نظریات و تألیفات بوعلی است و حتی یک نفر هم منکر نسبت این کتاب به شیخ الرئیس نشده است، می‌توان این رساله را از تألیفات ایشان به حساب آورد. ابن سینا، علت تألیف این رساله را پاسخ به درخواست یکی از دوستان راستین خود می‌داند. رساله، فاقد هر گونه باب‌بندی و فصل‌بندی است و در قالب ۹ سؤال و جواب تنظیم شده است.
مؤلف پس از بیان یک مقدمه کوتاه، شروع می‌کند به طرح مباحث لازم در زمینه موضوع رساله و برای راحتی فهم، آنها را به صورت سؤال و جواب، بیان می‌کند. سؤال نخست، درباره موجب وجود واجب‌الوجود است که مؤلف پاسخ آن را با تقسیم ادراکات انسان(به حسب مدرکات) به سه قسم آغاز می‌کند و می‌گوید: مدرکات انسان؛ یعنی همه پدیده‌هایی که به وسیله انسان درک می‌شوند، یا مادی و محسوسند یا منتزع از ماده و متخیل و موهوم یا مجرد از ماده؛ از آن‌جا که هیچ‌یک از این گروه‌های سه‌گانه، قابلیت استقلال ندارند، ناچار باید موجودی باشد که وجودش بالذات باشد، نه مانند اینها بالغیر و همان موجود بالذات است که پدید آورنده این موجودات است.
قصه حی بن یقظان و قصه سلامان و ابسال
قصه حی بن یقظان و قصه سلامان و ابسال تألیف سید ضیاء‌الدین سجادی، تحقیق و بررسی سه قصه رمزی و تمثیلی فلسفی و عرفانی حی بن یقظان، سلامان و اَبسال و غربة الغربیة است. قصه حی بن یقظان به روایت ابوعلی سینا، سهروردی، ابن طفیل، قصه سلامان و ابسال به روایت ابن سینا، ابن طفیل، خواجه نصیر، محمود بن میرزا علی، عبدالرحمن جامی و قصة غربة الغربیة به قلم سهروردی است.
این اثر، مشتمل بر مقدمه، هشت بخش و یک استدراک است. محقق در ارتباط با منبع اصلی در تألیف کتاب می‌نویسد: باید اعتراف کنم که در این تألیف بیشتر از پژوهش‌های گران‌بهای استاد دانش‌پژوه استفاده کرده‌ام.
نویسنده کتاب در مقدمه، سیر آشنایی با قصه حی بن یقظان و تحقیقات خود در این زمینه را به‌تفصیل توضیح داده است. در بخشی از این نوشتار چنین می‌خوانیم: در دوران دانشجویی با مطالعه کتاب جامی، تألیف مرحوم علی‌اصغر حکمت، مثنوی سلامان و ابسال جامی را، که دومین مثنوی هفت اورنگ اوست، شناختم. در آن کتاب با اشاره به اصل قصه در کتاب اشارات ابوعلی سینا و شرح خواجه نصیر، این قصه به‌اختصار نقل شده و در حواشی از ترجمه انگلیسی آن به قلم فیتز جرالد، نیز از ترجمه حنین بن اسحاق از یونانی، نام برده و ابیاتی از مثنوی جامی برگزیده و در متن کتاب آورده است. همچنین اسرار حکمة المشرقیه در حالات حی بن یقظان از ابن طفیل اندلسی جزء مآخذ قابل مطالعه آمده و به سلامان و ابسال، با تصحیح و مقدمه مرحوم غلامرضا رشید یاسمی، نیز اشاره کرده است.
التعلیقات
پدیدآوران: ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)، بدوی، عبدالرحمن(محقق)
ناشر: مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر
سال نشر: ۱۴۰۴ هجری
التعلیقات که در موضوع فلسفه و به صورت املاء به قلم بهمنیار بن مرزبان مشهورترین شاگرد ابن سینا، در حدود ۴۰۴ تا ۴۱۲ هجری که بهمنیار در خدمت بوعلی سینا بوده ، نوشته شده است. این کتاب، به زبان عربی و مشتمل بر موضوعات فلسفی، منطقی، ما بعد الطبیعه و علم النفس است. کتاب‌های دیگری از این اندیشمند با همین نام وجود دارند که یکی تعالیق است که شاگردش، ابومنصور بن زیلا، جمع‌آوری کرده و دیگری تعلیقاتی است که ابوالفرج همدانی، از مجالس ابن سینا گردآوری کرده است.
کتابی دیگر از وی با این اسم، کتابی است که در چهار بخش منطق، علم نفس و علم الهی ارائه شده و نسبت آن را به خود بوعلی داده‌اند، البته با مطالعه هر ۲ معلوم می‌شود، همین تعلیقات است که به طور دیگری تدوین یافته و به قولی، به قلم خود مؤلف نوشته شده است. کتاب، فاقد هر گونه باب‌بندی و فصل‌بندی است و مباحث آن در ذیل عناوینی مختلف که گاه چندان ارتباطی با هم ندارند، جمع‌آوری شده است.
نخستین مطلبی که بوعلی، در این کتاب، به آن پرداخته است، حقیقت علم است که به دنبال آن، علم واجب تعالی را تبیین کرده تا تفاوت علم واجب با علم موجودات دیگر، معین کند. این مطلب، آغازی شده برای بیان دیگر صفات واجب همچون اراده، عنایت، قدرت، حکمت و جود.
شیخ الرئیس، ممکنات را به سه دسته تقسیم کرده است که عبارتند از ممکنات علی الاطلاق، عقول و موجودات بالاضافة. او عدم را نیز به ۲ صورت عدم بالطبع و عدمی که دارای نوعی وجود است، تقسیم کرده است.
آنچه از مطالعه این کتاب به دست می‌آید، این است که مباحثش، مباحثی مطروحه از طرف بوعلی بوده است که به خاطر اهمیتش، به وسیله بهمنیار، مکتوب شده اما هیچ اقدامی در راستای تنظیم و دسته‌بندی مطالب صورت نگرفته و به همین جهت، مباحث، پراکنده و در جاهای مختلف، آورده شده است. چنان‌که در مقدمه گفته شد، نسخه دیگری از این کتاب موجود است که در چهار بخش منطق، علم طبیعی، علم نفس و علم الهی، جمع‌آوری شده است.
رساله نفس
پدیدآوران:ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)، عمید، موسی (حاشیه نویس)، محقق، مهدی (مقدمه نویس)
ناشر: دانشگاه بوعلی سینا
سال نشر: ۱۳۸۳ خورشیدی
رساله نفس که به نام‌های رسالة فی ماهیة النفس و سعادتها و شقاوتها فی النشئة الاخری، رسالة فی النفس للشیخ الرئیس ابی علی الحسین بن عبدالله بن سینا اعلی‌الله‌درجته، رساله در نفوس، رساله در معرفت و فلسفه مزایای نفس، رسالة الفصول، النفس الناطقة الانسانیة و ماهیت نفس، نیز آمده است، رساله‌ای است فلسفی که بوعلی سینا آن را به زبان فارسی، بنا به درخواست علاءالدوله دیلمی، ترجمه کرده زیرا این کتاب، در اصل به زبان عربی و به نام کتاب المعاد، بوده است.
کتاب دارای ۱۶ باب است. پس از توضیحاتی که مولف در بخش های ابتدایی در مورد نفس بیان کرد، وارد بحث نبوت و توضیحی درباره خواب می‌شود؛ به این صورت که وی، نفس انسانی را مستعد دریافت هر گونه علمی از جواهر عقلی و نفوس سماوی می‌داند که در حالت خواب چنین حالتی برای همه انسان‌ها قابل تصور است و به جهت تصرفاتی که قوه خیال در آن دریافت‌ها دارد، خواب نیاز به تعبیر پیدا می‌کند. در انبیا، تصرف از جانب خیال در دریافت‌های آنان از ملکوت، صورت نمی‌گیرد اما مرتبه دریافت‌های انبیا به دلیل تفاوت در عقل عملی، متفاوت به نظر می رسد.
یکی از مهم ترین باب های این کتاب باب چهاردهم عنوان شده که در مورد غایت مرتبه‌ای است که برای نفس در دنیا ممکن است. اینکه نفس، وقتی از بدن مفارقت کرد، چه جایگاهی پیدا می‌کند و سعدا و اشقیا چه موقعیت‌هایی پیدا می‌کنند، در باب پانزدهم، مورد بررسی قرار گرفته است. لذایذی که نفس انسان‌های نیکوکار ادراک می‌کند، سؤالی را به وجود می‌آورد که چرا لذایذ نفس، مانند آموختن علم، در مقابل لذت خوردن و لذت جنسی... قابل قیاس نیست؟ بوعلی، در پاسخ، می‌گوید: کدورات این عالم باعث می‌شود که لذایذ واقعی کما هو حقه، قابل ادراک برای نفس نباشد، مانند انسان مریضی که از خوردن و آشامیدن، لذت لازم را نمی‌برد.
مؤلف، شانزدهمین باب را به وصیتی اختصاص داده که در آن‌جا سری بودن مطالب کتاب را یادآور شده و می‌گوید: این مطالب، تا کنون به این صراحت در جایی بیان نشده، لکن من آنها را از سر به علن آوردم...
قراضه طبیعیات
پدیدآوران: صدیقی، غلامحسین (مصحح)، ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)
ناشر: انجمن آثار ملی
سال نشر: ۱۳۳۲ خورشیدی
قراضه طبیعیات کتابی فارسی در طبیعیات به شمار می آید که انتسابش به شیخ الرئیس محرز نیست. در تتمه اصول الحکمة، این رساله به ابوسعید محمد غانمی نسبت داده شده و زمان تألیف کتاب، اواخرسده پنجم یا اوایل سده ششم هجری تخمین زده شده است. قراضه طبیعیات را می‌توان کتابی دانست که از گزند حوادث روزگار مصون مانده و تا به امروز دست نخورده به دست ما رسیده است. نام کتاب برگرفته از متن است که نشان می‌دهد مؤلف خود این نام را برای کتاب خود انتخاب کرده است. قراضه به معنی ریزه بوده که در عربی و فارسی به همین معنا و مشابه‌های آن به کار می‌رود. این کلمه در عنوان کتاب‌های مختلفی به کار رفته است که از آن جمله می‌توان به قراضة المذهب فی نقد شعر العرب اشاره کرد. کتاب حاضر به فرمان امیری نوشته شده که نامش در متن کتاب موجود نیست.
کتاب، طبق آنچه مؤلف خود بیان کرده در چهار فصل ارائه شده است. فصل نخست در مسائل حیوانی است و ۱۶ باب دارد، فصل دوم در مسائل نباتی است و هشت باب دارد، فصل سوم در مسائل معدنی است و شامل ۱۰ باب می شود و فصل چهارم در مسائل نوادر بوده و ۱۶ باب دارد که در مجموع ۵۰ باب محسوب می شود. مؤلف در کتاب خود از آثار دانشمندان بسیاری همچون حکمای مشّاء یونانی و ابوریحان بیرونی به طور خاص بهره برده است اما طبق آنچه خود معترف است، اشاره‌ای به هیچ‌کدام از آنها نکرده و بعضی عبارات و مطالب کتاب نیز در ابواب مختلف تکرار شده است.
از آنجایی که بحث و توضیح درباره تمامی آثار ابوعلی سینا در ظرفیت و حجم این مقال نمی گنجد، در انتهای این گزارش به معرفی کتابشناسی جامع ابن سینا پرداخته شده است که حاوی اطلاعات جامع و کوتاهی از آثاری است که درباره ابن سینا یا به نام وی نگاشته شده است:
کتابشناسی ابن سینا
مولف : رامین خانبگی
ناشر کتاب : مرکز نشر دانشگاهی
سال نشر : ۱۳۸۹ خورشیدی
مرکز نشر دانشگاهی کتاب شناسی جامعی درباره ابن سینا در اواخر دهه ۸۰خورشیدی منتشر کرده که با استقبال بسیار خوبی نیز روبرو شد. در این کتاب شناسی فهرست جامعی از همه ترجمه های آثار ابن سینا به زبان های لاتین و بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ مقاله و کتاب درباره ابن سینا گردآوری شده است. کتابشناسی ابن سینا از ۲ فصل اصلی که به‌ترتیب به معرفی نوشته‌های ابن‌سینا به زبان‌های گوناگون و نوشته‌های پیرامون ابن‌سینا می‌پردازد، نمایه منابع و نمایه نام‌ها تشکیل شده است.
ابن سینا در دنیای غرب با نام Avicenne فرانسوی و Avicenna انگلیسی و به‌عنوان استاد مسلم طبابت شهرت دارد. همان‌طور که در پیشگفتار انگلیسی کتاب آمده است؛ تاثیر شگرف ابن‌سینا در دنیای غرب با ۲ کتاب مهم قانون و شفا موجب تحول علم طب در اروپای رنسانس شد. نخستین ترجمه کتاب قانون به لاتین در سال‌های میان ۱۱۵۰ تا ۱۱۸۷ میلادی صورت گرفت و از این دوران نزدیک به ۸۰ ترجمه گزینشی از بخش‌هایی از کتاب باقی مانده است، درحالی که ابن‌سینا همچنان موضوع پژوهش‌های آکادمیک غرب باقی مانده و انتشار مقالات تازه غربی درباره ابن‌سینا در دهه کنونی خود موید این نکته است.
فصل نخست کتابشناسی جامع ابن‌سینا با عنوان نوشته‌های ابن‌سینا به معرفی ۳۲۶ ترجمه موجود از آثار این دانشمند ایرانی از سده ۱۵ تا ۲۱ اختصاص دارد و در فصل دوم با عنوان نوشته‌های پیرامون ابن‌سینا، ۲ هزار و ۳۴۲ مقاله و کتاب درباره ابن‌سینا که در طول سال‌ها به وسیله محققان و متخصصان مختلف نگاشته شده‌اند، آمده است. نمایه الفبایی نام‌ها و کتاب‌های مورد ارجاع این مجموعه بخش‌های پایانی اثر را تشکیل می‌دهند. این کتاب همراه با پیشگفتار انگلیسی رامین خانبگی در ۶۰۰ صفحه تدوین شده است.