دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا است که بر اساس تقسیمات کشوری میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته است و دارای تنوع زیستی فراوانی از جمله انواع پرندگان، خزندگان، دوزیستان و پستانداران است، افزون بر این یکی از زیست‌گاه‌های مهم آرتمیا شناخته می‌شود که به دلیل اهمیت حفاظت در سال ۱۳۵۲ در فهرست پارک‌های ملی ایران به ثبت رسیده و یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.
البته چند سالی است که ناقوس خشک شدن دریاچه به صدا درآمده و در واقع اوایل دهه ۸۰ بود که روند خشک شدن آن آغاز شد، بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ دریاچه ارومیه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داده و دلایل مختلفی مانند خشکسالی، احداث میانگذر بر روی دریاچه، استفاده بی‌رویه از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه آن را به سمت بحران خشک شدن سوق داده است. کارشناسان امر معتقدند خشک شدن دریاچه ارومیه مخاطرات زیادی را برای آب و هوای منطقه و حتی کیلومترها دورتر یعنی تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری به همراه خواهد داشت که با توجه به اهمیت موضوع اولین مصوبه دولت یازدهم به نام محیط زیست رقم خورد و حسن روحانی رئیس جمهوری دستور تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه را داد که تا امروز اقدامات رضایت‌بخشی در روند احیا صورت گرفته است.
البته امسال به مدد باران‌های مناسب و اقدامات صورت گرفته اکنون دریاچه ارومیه وضعیت مناسبی دارد به طوری که آمارها نشان می‌دهد در سال آبی کنونی، میزان بارش حوضه آبریز دریاچه ۴۹۱ میلیمتر بوده که به تبع آن تراز دریاچه ارومیه نسبت به سال قبل ۱۰۴ سانتیمتر افزایش یافته است.
عوامل مؤثر در بهبود وضعیت دریاچه ارومیه در سال آبی ۹۷-۹۸
بررسی دلایل بهبود وضعیت دریاچه ارومیه در امسال با هدف ارزیابی اقدامات طرح نجات دریاچه ارومیه مهم و حیاتی است، قطعا یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش تراز دریاچه ارومیه بارش مناسب باران است که از این بابت باید شکرگزار خداوند باشیم، آمارها نشان می‌دهد میزان بارندگی حوضه آبریز دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته (تا اول شهریور ۹۸ )، ۲۰ درصد افزایش یافته و نسبت به متوسط بلند مدت حوضه با افزایش ۴۶ درصدی همراه بوده است، این وضعیت در تمام کشور هم مشاهده می‌شود به طوری که در سراسر کشور نسبت به سال گذشته بارندگی ۱۰۱ درصد و نسبت به بلند مدت ۳۹ درصد افزایش نشان می‌دهد.
اقدامات صورت گرفته برای نجات دریاچه
البته وضعیت مساعد دریاچه ارومیه با توجه به موارد عنوان شده فقط در بارندگی مناسب حوضه آبریز خلاصه نمی‌شود و باید اثرات اقدامات انجام گرفته از سوی ستاد احیای دریاچه نیز مد نظر قرار گیرد که می‌توان اهم اقدامات به عمل آمده را توقف ساخت مستحدثات جدید که منجر به افزایش برداشت آب می‌شود، لایروبی رودخانه‌های حوضه در مجموع به طول بیش از ۲۵۳ کیلومتر با اعتبار افزون بر ۱۲.۸ میلیارد تومان، سردهنه‌سازی انهار منشعب از رودخانه‌های حوضه به جهت جلوگیری از برداشت غیرمجاز در فصول غیرزراعی، مدیریت مصرف آب در اراضی کشاورزی واقع در پایاب سدهای در دست بهره‌برداری حوضه آبریز با کاهش ۲۹۶ میلیون متر مکعب معادل ۳۲ درصد، جلوگیری از برداشت غیرمجاز از منابع آب سطحی و زیرزمینی و رهاسازی بیش از دو هزار و ۳۴۶ میلیون مترمکعب آب مازاد سدهای حوضه، دانست.
بر این اساس در مرداد ماه امسال دریاچه ارومیه وسعتی به اندازه ۳۰۱۰ کیلومتر مربع را پوشش داده که در مقایسه با سال گذشته حدود ۱۰۰۰ کیلومتر مربع و در مقایسه با شروع طرح نجات دریاچه ارومیه با افزایش بیش از ۱۲۵۰ کیلومتر مربعی همراه بوده است.
واکنش دریاچه به اقدامات انجام گرفته
برای بررسی وضعیت دریاچه ارومیه نسبت به اقدامات صورت گرفته در ۵ سال گذشته و وضعیت بستر دریاچه، مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه با هدف پایش تغییرات عمق کف دریاچه با توجه به جریانات ورودی به آن شامل جریانات ورودی رودخانه‌ها، رهاسازی سدها و بارندگی مستقیم بر روی دریاچه ارومیه است، از مهر ۱۳۹۶ آغاز شده و پس از آن به طور منظم در فصل‌های کم‌آبی و پرآبی دریاچه پایش تغییرات بستر صورت می‌گیرد.
طی این مطالعات که از سوی پژوهشگاه فضایی ایران انجام شده است، داده‌برداری از کف دریاچه ارومیه در محدوده پل میانگذر، در چهار مرحله در مهرماه و اسفند ۱۳۹۶ و ۱۳۹۶ و مهر و اسفند ۱۳۹۷ انجام شده است. نتیجه داده‌برداری انجام شده در جنوب میانگذر، حاکی از انحلال حدود ۲۶ سانتیمتری بستر دریاچه ارومیه از مهر ۱۳۹۶ تا اسفند ۱۳۹۷ است، این در حالی است که در این بازه زمانی، تراز آب دریاچه ارومیه ۶۴ سانتیمتر افزایش داشته است. بنابراین عمق آب دریاچه در بازه زمانی ذکر شده در جنوب میانگذر ۹۰ سانتیمتر افزایش یافته است.
همچنین تحلیل مشابه بر روی نتایج داده‌برداری انجام شده در شمال میانگذر، نشان می‌دهد که نمک‌های آن منطقه حدود ۲۵ سانتمیتر انحلال داشته و این مساله موجب شد که تراز بستر دریاچه ارومیه حدود ۶۴ سانتیمتر افزایش یابد، لذا افزایش عمق آب دریاچه ارومیه در شمال میانگذر، ۸۹ سانتیمتر برآورد می‌شود.
با توجه به مطالعات انجام شده در محدوده پل میانگذر، ستاد احیای دریاچه ارومیه مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه را در طول ۱۲ خط در راستای عرضی دریاچه (از غرب به سمت شرق) در
کل محدوده دریاچه در تیر و اسفند ۱۳۹۷ انجام داد. از جمله نتایج مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه در تمام محدوده دریاچه ارومیه، می‌توان به انحلال ۱۱۳ سانتیمتری نمک در بستر دریاچه ارومیه از تیر ۱۳۹۷ تا اسفند ۱۳۹۷ و نیز انحلال ۹۵ سانتیمتری بستر دریاچه ارومیه در اسفند ۱۳۹۷ در مقایسه با بسیمتری (عمق‌سنجی) دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲ اشاره داشت.
نتایج مطالعات بر امکان احیای دریاچه تاکید دارد
با توجه به بارندگی‌های قابل توجه در فروردین امسال و افزایش قابل توجه سطح و حجم دریاچه ارومیه در این ماه در مقایسه با اسفند ۱۳۹۷، در فروردین ۱۳۹۸ مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه در چند نقطه در شمال دریاچه ارومیه تکرار شد. مطابق بررسی صورت گرفته، تراز بستر دریاچه ارومیه در بازه زمانی اسفند ۱۳۹۷ تا فروردین ۱۳۹۸ انحلال حدود ۲۴ سانتیمتری را تجربه کرده است.
نتایج مطالعات انجام شده در محدوده پل میانگذر و محدوده کل دریاچه و رفتارسنجی بستر در کوتاه‌مدت و بلندمدت حاکی از دینامیک بودن تراز بستر دریاچه ارومیه و تغییرات تراز کف دریاچه ارومیه ناشی از تغییر جریانات ورودی به آن است. بنابراین با وجود اعتقاد برخی متخصصان به تبدیل شدن دریاچه ارومیه به پلایا، نتایج مطالعات زمینی بر امکان احیای دریاچه ارومیه با ورود آب شیرین به آن تأکید دارد.
تامین ۵۲ درصد اعتبار مورد نیاز اجرای طرح های نجات دریاچه ارومیه
تمام اعتبارات مصوب برای طرح نجات دریاچه ارومیه طی سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ برابر با ۶۶ هزار و ۲۱۰ میلیارد ریال بوده که از این میزان در مجموع ۳۴ هزار و ۶۵۰ میلیارد ریال یعنی ۵۲ درصد تخصیص و پرداخت شده است.
به لحاظ نحوه هزینه‌کرد این اعتبارات در ۹ دسته‌بندی، این‌گونه تقسیم‌بندی می‌شود که عبارتند از طرح انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه ارومیه، طرح انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه، اقدامات فرهنگی - اجتماعی توسط استانداری‌ها، انجام مطالعات تکمیلی مصوب در قالب راهکارهای طرح نجات دریاچه ارومیه، اقدامات طرح حفاظت از تالاب‌ها توسط سازمان حفاظت محیط زیست، اقدامات تثبیت کانون‌های تولید گرد وغبار توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، اجرای پروژه‌های افزایش بهره‌وری مصرف آب توسط وزارت نیرو، اجرای پروژه‌های حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب توسط وزارت جهاد کشاورزی و طرح احداث ۱۹ تصفیه‌خانه و انتقال پساب حاصل به دریاچه ارومیه.
توقف ساخت مستحدثات منجر به افزایش برداشت از منابع آب
تمام طرح‌های توسعه منابع آب اجرایی و مطالعاتی وزارت نیرو در حوضه آبریز دریاچه ارومیه متوقف شده که از آن جمله می‌توان به توقف چهار طرح در حال اجرا شامل سدهای نازلوچای، باراندوزچای، سیمینه رود و لیلانچای، اشاره کرد.
قدرت تنظیم کنونی سدهای در دست بهره‌برداری حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ۱۹۰۰ میلیون متر مکعب است که در صورت بهره‌برداری سدهای در دست اجرا و یا مطالعه حوضه آبریز دریاچه ارومیه قدرت تنظیم تمام سدهای حوضه با ۶۶ درصد افزایش به رقم ۳۱۷۰ میلیون متر مکعب می‌رسید.
انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه
طرح انتقال آب مازاد حوضه کلاس به دریاچه ارومیه، یکی از ابرپروژه‌های در دست اقدام برای احیای دریاچه ارومیه است که در سال ۱۳۹۶ به عنوان پروژه‌های ماندگار دولت دوازدهم نیز معرفی شد.
مهم‌ترین بخش این پروژه ماندگار، تونل انتقال آب از سد کانی سیب به حوضه آبریز دریاچه ارومیه است که با عملیات اجرایی مداوم و با پیشرفتی بی‌سابقه طی مدت فقط سه سال ۲۹.۳ کیلومتر از طول ۳۵ کیلومتری کل آن حفاری شده که با در نظر گرفتن وضعیت اجرایی سد کانی سیب و بند انحرافی بادین، به طور کلی طرح انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه تاکنون دارای پیشرفت فیزیکی حدود ۸۱ درصد است.
تاکنون از منابع صندوق توسعه ملی برای این طرح که جزو طرح‌های ماندگار دولت دوازدهم نیز قرار گرفته است، بیش از ۱۵۲۰ میلیارد تومان هزینه شده است و جهت تکمیل به ۷۴۰ میلیارد تومان اعتبار دیگر نیاز دارد. طبق برنامه زمان‌بندی طرح، در پایان سال ۱۳۹۸ از طرح انتقال آب مازاد حوزه کلاس به دریاچه ارومیه با هدف انتقال سالانه ۶۲۳ میلیون مترمکعب به دریاچه ارومیه بهره‌برداری خواهد شد.
احداث تصفیه‌خانه شهرهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه و انتقال پساب تصفیه شده حاصل به دریاچه ارومیه
یکی از راهکارهای ۲۶ گانه طرح نجات دریاچه ارومیه مطابق مصوبه شماره ۱۸۱۷۱ تاریخ ۲۸ اردبیهشت ۱۳۹۳ کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، انتقال پساب تصفیه‌خانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به دریاچه است. مجموع اعتبارات پرداختی به این پروژه‌ها که طی چهار سال گذشته پرداخت شده ۵۱۷ میلیارد تومان است. با توجه به ظرفیت بیشتر تصفیه‌خانه‌های تبریز و ارومیه تمرکز اعتباری و عملیاتی بر این دو تصفیه‌خانه بوده که اکنون تصفیه‌خانه شهر ارومیه دارای پیشرفت فیزیکی به ترتیب ۸۱ درصد و سیویل بخش مایع تصفیه‌خانه شهر تبریز دارای پیشرفت فیزیکی ۷۱ درصد است و مطابق با مصوبه دهمین جلسه کارگروه ملّی نجات دریاچه ارومیه تاریخ ۲۶ فروردین ۱۳۹۷، تمام پساب تصفیه شده تصفیه‌خانه‌های حوضه باید به دریاچه ارومیه منتقل شود.
توسعه سامانه‌های آبیاری نوین
وزارت جهاد کشاورزی روش‌های مختلفی را با رویکرد کاهش میزان مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به منظور تامین حقابه زیست محیطی لازم برای احیای دریاچه ارومیه، در نظر گرفته است. یکی از این پروژه‌ها، اجرای سیستم‌های نوین آبیاری است که ضمن اجرای آن، با توسعه سیستم‌های تحت فشار قطره‌ای و بارانی، آب مصرفی مورد نیاز برای آبیاری زمین‌های زراعی کاهش داده می‌شود.
طرح‌های عملیاتی انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه
بررسی‌های کارشناسی انجام شده در زمان آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت رودخانه‌های ورودی به دریاچه، نشان‌دهنده شرایط نامساعد مسیر این رودخانه‌ها بوده است. با هدف بهبود شرایط رودخانه‌ها، مصوبات متعددی در هیات وزیران به تصویب رسید که ذیل یکی از این مصوبات (انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه ) طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای رفع نابسامانی‌های موجود در مسیر رودخانه‌ها در دستور کار قرار گرفت.
تسهیل در انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، ساماندهی و کنترل بستر رودخانه‌ها به منظور انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، کاهش سطح تبخیر و جلوگیری از اتلاف آب ورودی، جلوگیری از پخش آب در مصب رودخانه‌ها و افزایش سرعت جریان آب ورودی به دریاچه ارومیه برخی از اهداف اجرای طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه است.
در همین راستا، پروژه‌های متعددی شامل اتصال زرینه‌رود به سیمینه‌رود به طول ۲۵ کیلومتر و لایروبی مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه اعم از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، آجی‌چای، مهابادچای، قلعه‌چای و صوفی‌چای در مجموع به طول بیش از ۲۵۳ کیلومتر و اعتبار ۱۲.۸ میلیارد تومان در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده‌اند.
جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب سطحی
اقدامات انجام شده در این خصوص شامل جمع‌آوری موتورپمپ‌های حاشیه رودخانه‌ها، انسداد استخرهای زهکش حاشیه رودخانه‌ها، شناسایی تصرف غیرمجاز در بستر و حریم رودخانه، برداشت غیرمجاز مصالح رودخانه‌ای، سازه غیرمجاز در بستر، ممانعت از برداشت‌های غیر مجاز و برداشت‌های بدون پروانه بهره‌برداری از آبهای سطحی و رفع تصرف از حریم بستر رودخانه است.
مرمت و بازسازی تأسیسات آبی در دست بهره‌برداری
هدف از این طرح، لایروبی و تامین ظرفیت کانال‌ها و زهکش‌ها به منظور توزیع مناسب آب و همچنین جمع‌آوری زهاب از سطح دشت‌ها، مرمت و بازسازی ساختمان کانال‌ها و تاسیسات شامل لاینینگ و بازسازی سازه‌های بتنی و تاسیسات آبی ساحل‌های شبکه‌ها، مرمت و بازسازی تجهیزات فلزی و هیدرومکانیکال دریچه‌ها و سازه‌های تنظیم و آبگیر شبکه‌های آبیاری و زهکشی است.
در محدوده استان آذربایجان غربی این پروژه در دو شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد و زرینه‌رود در چهار سال گذشته انجام شده است. در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد بازسازی کانال‌های تخریب شده LC۲-۶ و
LC۲-۳ ، مرمت و بازسازی کانال‌ها و ساختن سازه‌های اندازه‌گیری شرح خدمات کلی طرح بوده است. همچنین عمده عملیات در دست اقدام در شبکه آبیاری و زهکشی زرینه‌رود لایروبی زهکش‌ها، جاده سرویس‌ها، تعویض ابنیه‌ها و تعمیر دریچه‌ها و در دو ساحل چپ و راست رودخانه زرینه‌رود است.
طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به منظور ساماندهی چاه‌های حوضه آبریز دریاچه
طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به منظور ساماندهی چاه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه و افزایش جریان‌های ورودی به دریاچه ارومیه در مورد تعدیل مصارف آب زیرزمینی و با هدف به تعادل رساندن منابع آب زیرزمینی، پس از تصویب طرح احیاء و تعادل بخشی در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب و تهیه و ابلاغ دستورالعمل‌های این طرح توسط وزارت نیرو، با وجود مشکلات عدیده از جمله مشکلات اعتباری، ناهماهنگی سازمان‌ها و نهادها در خصوص این طرح، مقاومت‌های مردمی با توجه به در خطر بودن معیشت آنها، اقدامات اجرایی در خصوص برخورد با تخلفات منابع آب و نصب کنتورهای هوشمند آب و برق، آغاز شده است.
بدیهی است وجود مشکلات ذکر شده، مانعی برای پیشرفت و تسهیل ها بوده و لیکن با وجود تمام این موانع و مشکلات، سه شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان اقداماتی را انجام داده‌اند که جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی (تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه) یکی از آنهاست که بر اساس آخرین آماربرداری در مجموع حدود ۸۸ هزار حلقه چاه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه شناسایی شده که حدود ۵۰ درصد آنها غیرمجاز است، در این بخش با وجود محدودیت‌های اعتباری، فشارهای سیاسی و اجتماعی اقدامات خوبی صورت گرفته است که انسداد ۴۸۴۸ حلقه چاه غیرمجاز حفر شده بعد از سال ۱۳۸۵ با تخلیه ۶۲.۳۵ میلیون مترمکعب در سال، انسداد ۱۸۰ حلقه چاه حفر شده قبل از ۱۳۸۵ با تخلیه ۲.۳ میلیون مترمکعب در سال برخی از آنهاست.
البته در این خصوص جلساتی با مقامات قضایی استان‌ها برگزار شد و با همکاری بسیار خوب حوزه قضایی، دادستان‌های شهرستان‌ها و قضات، مسلوب المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز صورت گرفت.
ساماندهی برداشت از چاه‌های مجاز و صدور پروانه بهره‌برداری
جلوگیری از اضافه برداشت ۱۰۲۱ حلقه چاه مجاز با تخلیه سالانه ۲۷.۶میلیون متر مکعب (هدفگذاری طرح ۹۹ میلیون مترمکعب طی ۵ سال)، نصب ۶۶۹۴ دستگاه کنتور هوشمند از میزان کل ۵۲ هزار کنتور هدف طرح، صدور پروانه مصرف بهینه کشاورزی برای ۲۱۸۶ حلقه چاه و کاهش پروانه به میزان ۲۸.۱ میلیون متر مکعب، استقرار و فعالیت ۱۲۳ گروه گشت و بازرسی حفظ و حراست از منابع آب زیرزمینی در محدوده ۲۱ شهرستان واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان برخی اقدامات صورت گرفته در این راستا است.
مدیریت مصارف آب در بخش کشاورزی از سدهای در حال بهره‌برداری
با استناد به مصوبه کاهش ۴۰ درصد مصارف آب در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه طی پنج سال (از سال آبی ۱۳۹۳-۹۴) و با توجه به اینکه سدهای حوضه آبریز یکی از منابع اصلی تامین نیازهای کشاورزی حوضه هستند، این طرح از سال ۹۳-۹۴، در سطح ۱۰ سد بزرگ حوضه آبریز دریاچه ارومیه عملیاتی شد که یکی از دقیق‌ترین اعمال نظارت بر مدیریت منابع و مصارف سدهای کشور در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به مدت چهار سال اجرایی بوده و در سال آبی ۹۷-۹۸ نیز با اعمال هشت درصد پایانی، این مصوبه به صورت کامل اجرایی خواهد شد.
انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه ارومیه
سد سیلوه، سدی خاکی با هسته رسی و حجم مخزن ۸۴ میلیون مترمکعب با توانایی تنظیم آب به میزان ۱۹۰ میلیون مترمکعب است که در نزدیکی روستای سیلوه در شهرستان پیرانشهر از استان آذربایجان غربی
ساخته شده است. این سد با هدف تامین آب شرب شهرهای پیرانشهر و اشنویه و روستاهای منطقه شهرستان اشنویه، آب اراضی کشاورزی دشت‌های پیرانشهر و جلدیان و بخشی از نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه (طبق بند ۴ مصوبات نهمین جلسه کارگروه ملّی نجات دریاچه ارومیه در ابلاغیه شماره ۱۵۸۰۹۷ تاریخ ۹ اسفند ۱۳۹۶) به میزان ۹۵ میلیون مترمکعب در سال بر روی رودخانه لاوین از سرشاخه‌های اصلی رودخانه مرزی کلاس احداث شده است.
آب انتقالی از این سد به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، پس از عبور از کانال جلدیان وارد سد چپرآباد شده و در ادامه با عبور از رودخانه‌های کانیرش و گدار وارد دریاچه ارومیه می‌شود.
رهاسازی آب از سدهای در دست بهره‌برداری حوضه آبریز برای تامین نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه
بنابر مصوبه بند ج ماده ۱۲ مصوبه شماره ۹۴۸۸۲ /ت ۵۱۱۲۶ ه تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۹۳ هیات وزیران، اجرای برنامه رهاسازی حقابه زیست محیطی دریاچه ارومیه از سدهای حوضه در هر سال آبی و در فصل
غیرزراعی انجام می‌شود. این مهم طی چهار سال گذشته انجام شده و در مجموع ۱.۲۵ میلیارد مترمکعب در سال‌های آبی ۹۴ تا ۹۷ از سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه رهاسازی شده است.
در سال آبی امسال نیز رهاسازی به سمت دریاچه ارومیه از انتهای آبان ماه شروع شده و تا پایان اردیبهشت ماه در مجموع ۲۳۴۶ میلیون مترمکعب به سمت دریاچه ارومیه رهاسازی شده است. ضمنا هم‌زمان با انجام رهاسازی و با هدف جلوگیری از برداشت غیرمجاز آب رهاسازی شده که مقارن با فصول غیرزراعی است، انهار سنتی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه به صورت موقت و با مشارکت شرکت‌های آب منطقه‌ای و دفاتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه مسدود می‌شوند تا حداکثر اثربخشی از آبهای رهاسازی شده، حاصل شود.
پروژه های کشت جایگزین، نشایی، ارقام زودرس، ارقام وارداتی و تغییر الگوی کشت
معاونت زراعت جهاد کشاورزی یکی از متولیان اجرای پروژه‌های مختلف کاهش میزان آب مورد نیاز کشاورزی است، در پروژه‌های این معاونت، تلاش بر آن است که استفاده از ارقام جدیدی از بذر گیاهان که نیاز به آبیاری کمتری دارند و در عین حال در مقابل کم‌آبی مقاوم‌تر هستند، ترویج و توسعه داده شود. بخشی از دوره آبیاری گیاه نیز در دوره‌ای است که در آن بذر گیاه تا مرحله نشاء زدن رشد می‌کند، در صورتی که این مرحله در گلخانه و تحت مراقبت انجام شود، نیاز آبیاری کل گیاه کاهش خواهد یافت در نتیجه یکی دیگر از پروژه‌های هدفگذاری شده برای این معاونت، ترویج استفاده از نشای برخی گیاهان به جای استفاده از بذر آنهاست.
درصورتی که دوره کشت گیاهان از فصل بهار به پاییز منتقل و اصطلاحا کشت بهاره به کشت پاییزه تبدیل شود، این امکان وجود دارد تا از آب حاصل از بارش باران نیز در آبیاری گیاه استفاده شده و در نتیجه
کل آبیاری اعمال شده توسط کشاورز کاهش یابد. تغییر در آرایش کشت گیاهان نیز یکی دیگر از پروژه‌های آن معاونت است که در آن تلاش می‌شود تا با اصلاح آرایش کشت گیاه، میزان راندمان استفاده از آب بیشتر و در نتیجه آبیاری مورد نیاز کاهش یابد.
پروژه‌های تثبیت کانون های بحرانی تولید گرد و غبار اطراف دریاچه ارومیه
با خشک شدن بخش‌هایی از بستر دریاچه ارومیه، صدها هزار هکتار از نواحی حاشیه‌ای دریاچه به شوره‌زار و یا بیابان ماسه‌ای تبدیل شده که می‌توانند با تبدیل به کانون‌های ریزگرد، موجب ایجاد توفان‌های گرد و غبار و احیانا توفان‌های نمکی شوند. این مسأله زندگی و معیشت حداقل ۶ میلیون نفر از ساکنین حوضه آبریز دریاچه ارومیه و حتی استان‌های همجوار را با تهدیدی جدی مواجه می‌کند. برای مهار کانون‌های ریزگرد، ادارات کل منابع طبیعی مسئولیت اجرایی کردن پروژه‌های مصوّب ستاد احیای دریاچه ارومیه را بر عهده گرفته‌اند.
این پروژه‌ها در قالب نهال‌کاری همراه با آبیاری و تولید نهال، بوته‌کاری همراه با آبیاری و تولید بوته، احداث بادشکن غیرزنده، آبیاری نهال‌کاری‌های سنواتی از سال ۱۳۹۳ ، احداث پیتینگ همراه با بذرپاشی، احداث فارو همراه با بذرپاشی، قرق مراتع، احداث ایستگاه‌های پایش فرسایش بادی، مدیریت مشارکتی و منابع طبیعی و توسعه روستایی و اجرای روش‌های نوین مقابله با فرسایش بادی و گرد و غبار هستند.
احداث بادشکن پیرامون مراتع، مزارع، باغات و دامداری‌ها، سرعت باد و تبخیر از سطح را کاهش داده و سبب افزایش تولید می‌شود.
بادشکن ممکن است از مواد مصنوعی و یا از درخت و درختچه نباتات منطقه باشد همچون ذرت و آفتابگردان، به طور کلی دو نوع بادشکن وجود دارد؛ یکی بادشکن غیرزنده، مصنوعی یا مکانیکی و دیگری بادشکن زنده که بادشکن غیرزنده انواع مختلفی مانند دیواره‌های سنگی، دیواره های فلزی، چوبی، پلاستیکی، حصیری و یا دیواره‌های تهیه شده از شاخه‌های بریده شده درختان موجود در منطقه دارد. بادشکن‌های درختی نیز معمولا از یک یا چند ردیف درخت یا درختچه تشکیل شده‌اند که معمولا عمود بر جهت باد اصلی قرار می‌گیرند.
با ایجاد مناطق قرق در کانون‌های ریزگرد نیز می‌توان گام بزرگی در حفاظت از آب و خاک برداشت و با تقویت پوشش گیاهی مناطق بحرانی موجب کاهش ریزگردها و فرسایش بادی و آبی شد. عملیات قرق که
معمولا در محدوده بسیار وسیعی انجام می‌شود، از جمله کارآمدترین روش‌هایی است که به صورت طبیعی با حمایت از طبیعت می‌تواند موجب تقویت پوشش گیاهی مرتعی و کاهش ریزگرد شود.
اقدامات مرتبط با معیشت جایگزین و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی
اقدامات انجام شده توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه در زمینه ایجاد اشتغال و معیشت جایگزین از طریق گسترش کشت گیاهان دارویی بومی را می‌توان به برنامه جامع توسعه سطح زیرکشت گیاهان دارویی و اشتغال و معیشت جایگزین در حوضه آبریز دریاچه ارومیه (طرح خانه توسعه تکاب) تقسیم‌بندی کرد.
درباره برنامه جامع توسعه سطح زیرکشت گیاهان دارویی نهادهایی مانند ستاد احیای دریاچه ارومیه، اتاق بازرگانی و معاونت اقتصادی وزارت امور خارجه، وزارت جهاد کشاورزی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، صندوق‌ها و بانک‌ها فعالیت کردند و در این راستا و از سال ۱۳۹۷ تاکنون اقداماتی از سوی دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه صورت گرفته که «انجام مطالعات جامع زنجیره ارزش گیاهان دارویی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه شامل کاشت، داشت، برداشت، فرآوری و بازاریابی»، «شناسایی تمامی ذیمدخلان و ذینفعان ملی و منطقه‌ای»، «ایجاد بانک اطلاعاتی تولیدکنندگان و فرآوری‌کنندگان گیاهان دارویی»، «توافق با صندوق‌های عامل برای تامین منابع مالی کم‌بهره در راستای توسعه زنجیره ارزش گیاهان دارویی»، « ایجاد ۲۹ پایلوت گیاهان دارویی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه»، «معرفی حوضه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان قطب تولید ۵ گیاه دارویی»، «حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها برای ورود به موضوع زنجیره ارزش گیاهان دارویی»، «برنامه‌ریزی برای ایجاد بیش از۶۳ پایلوت گیاهان دارویی در سال ۱۳۹۸» و «هماهنگی برای ایجاد کشاورزی قراردادی فیمابین تولیدکنندگان و فرآوری‌کنندگان گیاهان دارویی» برخی از این اقدامات است.
همچنین در زمینه اشتغال و معیشت جایگزین در حوضه آبریز دریاچه ارومیه (طرح خانه توسعه تکاب) نیز اقدامات خوبی صورت گرفته است، در این راستا پتانسیل‌های معیشت جایگزین در ۳۶ روستای استان آذربایجان غربی شناسایی شده و ظرفیت‌های تکمیل زنجیره ارزش مانند بوم‌گردی و صنایع‌دستی مورد توجه قرار گرفته است، یکی از اقدامات به ثمر رسیده در این راستا راه‌اندازی خانه توسعه تکاب با رویکرد توانمندسازی جامعه محلی است.
راه‌اندازی پایلوت‌های کشت زعفران در شهرستان تکاب به منظور ترویج کشت گیاهان کم آب‌بر، نقاط تعیین شده به عنوان پتانسیل معیشت جایگزین، تاسیس دفتر مرکزی خانه توسعه تکاب و تشکیل کارگروه تخصصی تسهیل‌گری، برگزاری جلسات و گردهمایی‌های متعدد کارگروه تسهیل‌گری با کارآفرینان، افراد جویای کار و کشاورزان منطقه و برگزاری دوره‌های آموزشی فنی و حرفه‌ای کوتاه‌مدت کشاورزی به صورت رایگان با هدف کارآفرینی و توانمندسازی در بخش کشاورزی و ارائه مدرک معتبر از سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی در دوره‌های آموزشی برخی از اقدامات انجام شده در این زمینه است.