مردم یزد از گذشته‌های دور ارادت خود را به اهل‌بیت ثابت کرده‌اند و به نوعی پرچم‌دار عزای امام حسین (ع) در محرم و صفر هستند، این مردم مانند تمامی اقوام و مردم ایرانی آداب و رسوم خاص خود را در دهه‌های محرم و به خصوص روز تاسوعا و عاشورا دارند.
هیئت‌های عزاداری در یزد در قالب سینه‌زنی و زنجیر زنی تشکیل میشود و قدمت برخی از هیئت‌های استان یزد به قرن‌ها می‌رسد که آداب و سنن و همچنین تجهیزات عزاداری نسل به نسل به یادگار گذاشته شده است به گونه‌ای که حفظ و صیانت از آن سرلوحه کار دست‌اندرکاران هیئت‌های عزاداری است.
در شهرستان‌های استان یزد نیز آیین‌های ویژه محرم به شکل با شکوهی و بر اساس سنت های بر جا مانده از گذشتگان برگزار میشود
در شهرستان بافق هم آیین‌های عزاداری دهه اول محرم، همه ساله با حضور خیل عزاداران حسینی در این شهرستان برگزار میشود؛ برخی از این آیین‌ها منحصربفرد و ویژه مردمان این شهرستان است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم.
اجغه‌زنی:
آیین اجغه‌زنی که دارای سابقه دیرینه در شهرستان بافق است و سالها به فراموشی سپرده شده بود چند سالیست که دوباره رونق گرفته و جان تازه‌ای به آیین های محرم در شهرستان داده است.
آیین اجغه‌زنی که ریشه در تاریخ کهن مردم این سرزمین دارد مدت‌ها از یادها رفته بود اما به دلیل فلسفه وجودی آن چند سالی است در بافق احیا شده و مورد استقبال نسل جدید هم قرار گرفته است.
در مراسم اجغه‌زنی جمعی از مردان عزادار در سنین مختلف دور یک پیر غلام نوحه‌سرا جمع می‌شوند و هر یک در دو دست خود سنگ‌های هم اندازه دارند که با ریتم نوحه سنگ‌ها را با نظم و هماهنگی خاص محکم برهم می‌کوبند و بیت اول نوحه خوان را (یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم) با صدای بلند تکرار می‌کنند و زنان هم در گوشه‌ای به شیون و عزاداری مشغول می‌شوند.
در فلسفه این آیین می‌گویند هنگامی که روز تاسوعا حضرت اباعبدالله (ع) در جایی بلند قرار گرفت تا خود و اجدادش را به لشکریان دشمن معرفی کند تا بلکه دست از جنگ با پسر فاطمه زهرا بردارند، سران لشکر یزید که از نفوذ کلام امام خبر داشتند به افراد لشکر خود دستور دادند سنگ‌هایی از زمین بردارند و به شدت برهم بکوبند تا سرو صدا ایجاد شود و سخنان نافذ سالار شهیدان به گوش دشمنان نرسد که متاثر و پشیمان شوند.
حبیب مرشد زاده ۷۵ ساله از پیرغلامان اباعبدالله(ع) در باره این آیین میگوید : کودک بودم که به همراه پدرم در مراسم اجغه زنی محله خود شرکت می کردم ، صدای خوش نوحه خوانی پدر و شور و حال مردان به ویژه نوجوانان و کودکان اجغه زن جلوه ای ریبا از عشق و شور حسینی را نمایان می ساخت که همان موقع شیفته این سبک عزاداری شدم و اکنون به عنوان پیر غلام مسئولیت هئیت اجغه زنی را برعهده دارم.
وی افزود: ۶ سال پیش به فکر احیای این سنت دیرینه افتادم و افرادی را در سنین مختلف به ویژه قشر جوان و نوجوان تمرین دادم و امروز دسته اجغه‌زنی بافق وقتی روز تاسوعا به صحن و سرای امام زاده عبدالله بن موسی کاظم (ع) این شهر می‌رسد غوغایی از عزاداری برپا میشود که همه را به شیون وا می‌دارد و مهمتر از همه اینکه آئین اجغه زنی در نسل کنونی نهادینه شده و اطمینان دارم همواره به نسل‌های بعدی نیز تسری پیدا می‌کند و دیگر هرگز به بوته فراموشی سپرده نخواهد شد.
لیلارنجبر رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان بافق در گفت و گو با ایرنا با بیان اینکه اجغه‌زنی، جمعیت زیادی از جوانان و نوجوانان را به خود جلب کرده اظهار داشت: این اثر سال ۱۳۹۵ خورشیدی به شماره ۱۳۰۶ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
جوش دوره
در تاریخ منقول است که پیکر شهدای کربلا سه شبانه روز در میان آفتاب و ریگ‌های گرم کربلا افتاده بود و کسی جرات نمی‌کرد اجساد مطهر آنها را دفن کند تا این که زنانی از قبیله بنی‌اسد که در آن حوالی زندگی می‌کردند در هیئتی ناشناس و در لباس مردانه برای تشیع و تدفین شهدا حرکت کرده و پیکر شهدای بی‌سر که توسط امام سجاد (ع) شناسایی شدند را دفن کردند.
پس از آن واقعه در تعدادی از شهرهای شیعه‌نشین از جمله شهر بافق، همه ساله گروهی از افراد ظهر روز عاشورا در قالب هیئتی به نام بنی‌اسد به عزاداری می‌پرداختند.
عزاداران بافقی عبای سیاه برتن کرده، آستین‌های خود را بالا می‌زدند و کمر خویش را با شال می‌بستند و در حالی که بیل و کلنگ در دست و حصیر همراه داشتند،عزاداری و نوحه‌سرایی می‌کردند و در پایان در یکی از قبرستان‌های نزدیک رفته و به طور نمادین شهدای کربلا را دفن می‌کردند.
اما امروز این مراسم در قالب جوش دوره در بافق و روستاهای اطراف برگزارمی‌شود،
جوشِ دوره" قدیمی‌ترین سبک عزاداری مردم بافق و عمدتا روستاهای سبزدشت این شهرستان است، جلوه‌هایی از ارادت و محبت مردم این منطقه به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) که در آیینی با عنوان "جوش دوره" به اوج خود می‌رسد و اجرای آن از قدیمی‌ترین سبک‌های عزاداری منطقه یاد شده به شمار می‌رود.
در این سبک، عزاداران به دو دسته تقسیم و دور عَلم که وسط محل عزاداری نصب شده می‌چرخند و یک نفر نوحه سرایی می‌کند و بقیه در حالیکه بیت اول نوحه خوان را جواب می‌دهند و به سینه می‌زنند و یک پا را جلو یکی به عقب و سپس پای راست خود را چون رژه سربازان به زمین می‌کوبند و فلسفه این آئین را چنین گویند که زنان طایفه بنی اسد وقتی با پای پیاده برای دفن شهدا به کربلا رسیدند آنقدر آفتاب داغ به زمین و ریگ‌های آن سرزمین تابیده بود که مجبور بودند یک پا را زمین و دیگری را بالا بگیرند و چنین حرکت کنند، سبک عزاداری جوش دوره یادآور روز دفن امام و یاران با وفای آن حضرت در کربلاست.
در این آئین عزاداران بعضی مواقع به دو دسته تقسیم می‌شوند و یک مصرع از ابیات زیر را یکدسته و مصرع دوم را در جواب دسته دوم باصدای بلند اجرا می‌کند.
آفتاب داغ کربلا تابیده بر امام ما. این علم از کیست که بی صاحب است؟ این علم از ماه بنی هاشم است. امروز امام ما را ای دادتشنه کشتند. سقای کربلا را ای دادتشنه کشتند. غریب یا حسینم شهید شدحسینم امروز حسین سر می‌دهد عباس و اکبر می‌دهد
این بیت ها و ده‌ها بیت محزون دیگر در جوش دوره فریاد زده میشود و زنان و سالخوردگان در این مراسم در رثای سید و سالار شهیدان ومصائب حضرت زینب کبری(س) اشک ماتم می‌ریزند.
یک مرد ۸۰ ساله به ایرنا گفت: مهمترین سبک عزاداری مردم قدیم بافق جوش دوره بوده که این سنت هم اینک در روستاهای این شهرستان بیشتر رواج دارد و با سوز و گداز اجرا میشود.
اکبر رحمانی افزود: با پدربزرگم آنگاه که پنج ساله بودم در آئین جوش زنی شرکت می‌کردم و بعدها نوحه‌ها را پیش خود زمزمه می‌کردم و خیلی علاقه داشتم نوحه خوان دسته عزاداری جوش دوره بشوم.
وی افزود: عصر روز تاسوعا برای افرادی که در طول سال یعنی از محرم پارسال تا تاسوعای امسال از دنیا رفته اند جوش دوره می‌زنند.
به گفته رحمانی، هنگام جوش زدن برای متوفی ابتدا اسم او را را اعلام و سپس با اشعار: یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم، حسین حسین یا حسین به دشت کربلا حسین، جوش دوره می‌زنند و از او یاد می‌کنند.
هر محله به این ترتیب از درگذشتگان محل خود در مراسم سوگواری امام حسین (ع) یاد می‌کند.
برای زنانی که از دنیا رفته اند جوش نمی‌زنند فقط اسم او را اعلام کرده و برایش فاتحه می‌خوانند.
سینه زنی:
در تمام محله های کوچک و بزرگ شهر بافق هیاتهای سینه زنی در محرم شکل می‌گیرد و دستجات با نظم و ترتیب خاص از محله خود با نوحه سرایی وسینه زنی از اول تا دهم محرم و همچنین سومین روز شهادت حضرت ابا عبدا... احسین (ع) به سمت امام زاده عبدا...(ع) این شهر حرکت می‌کنند.
دسته های سینه زنی که به صحن و سرای امام زاده عبدا... بافق وارد می‌شوند با توقف کوتاه در این مکان و ریتم سه ضرب به سر و سینه می‌زنند و مردم اعم از زن و مرد هم با آنها هم نوا می‌شوند و به عزا داری می‌پردازند.
زنجیرزنی:
هیئت زنجیرزنی بافق را مرحوم غلامحسین قاسم‌زاده در این شهرستان بنیان گذاشت، او در سفری که به کربلای معلی داشت، هیئت زنجیرزنی را دیده بود و پس از بازگشت به بافق عده‌ای از عزاداران را جمع کرد و آنها را در منزل خود تمرین داد.
عزاداران ابتدا با زنجیرهای طولی زنجیر می‌زدند و عزاداری می‌کردند و در نخستین سال تشکیل این هیئت در روز اربعین حسینی از محله لرد حرکت کردند و به خانه مرحوم شریفی، جنب حسینیه «حوض بازو» رفتند که همه ساله مراسم روضه‌خوانی برپا می‌شد.
کم‌کم زنجیرهای افشان، جایگزین زنجیرهای طولی شد و از محلات مختلف هیئت‌های زنجیرزنی حرکت کردند و در تکایا و حسینیه‌ها به سوگواری پرداختند.
امروزه هر محله هیئت زنجیرزنی و سینه‌زنی دارد و شب‌های دهه اول محرم، عصر و شب تاسوعا و روز عاشورای حسینی و سوم شهادت امام حسین (ع) در نظام نوبت‌بندی به حرکت در می‌آیند و به رسم عزاداری این امام مظلوم بر سر و سینه می‌زنند.
نخل برداری:
آئین نخل بندی که قشر جوان با استفاده از تجارب سالخوردگان به آن می‌پردازد در روز اول محرم حکایت از رسیدن ماه حزن و اندوه شیعیان و سوگواری سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدا... الحسین (ع) دارد.
مردم شهرستان بافق اعم از شهری و روستایی در روز اول ماه محرم با بسیج همگانی نخل‌های خود را تزئین و سیاه پوش می‌کنند.
نخل، نماد پیکر پاک امام حسین (ع) است و چون در زمان‌های قدیم برای تزیین تابوت از برگ‌های درخت خرما استفاده می‌شد، این نماد نام نخل را برای خود جاودان کرده است.
مراسم نخل برداری و یا نخل گردانی که کهن ترین آیین عزاداری در شهرستان بافق است با مفهوم تشییع پیکر مقدس سیدالشهدا امام حسین (ع) در روز عاشورا و ۱۳ محرم (سوم شهادت امام) برگزار میشود.
عزاداری سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) در شهرستان بافق به طور عمده در دهه اول محرم همراه با آیین ویژه‌ای برگزار میشود و هنوز رنگ و بویی از سنت‌های دیرینه در سوگواری‌ها به چشم می‌خورد.
از این‌رو است که هر سال در این دهه جمعی از عزاداران حسینی از نقاط مختلف استان یزد و سایر شهرستان‌های هم‌جوار برای شرکت در این مراسم به بافق سفر می‌کنند.
گرچه این بخش از فرهنگ هم از تاثیر تکنولوژی و رسوخ سایر فرهنگ‌ها در امان نمانده و در برخی از زمینه‌ها، فقط جلوه‌هایی از آنها در اذهان بزرگسالان باقی مانده و نسل جدید از آنها بی‌خبرند اما در سال های اخیر گوشه هایی از این آداب و سنن به اجرا در می‌آید تا جوانان و نوجوانان با آنها آشنا باشند و امروزه می‌بینیم که این قشر و حتی کودکان در احیا سنت‌ها و آداب و رسوم پیشینیان تلاش زیاد دارند.
هیات تعزیه:
هئیت ویژه تعزیه از سال‌های قدیم در بافق شکل گرفته و با پیر شدن افراد جای آنها را جوانان این هئیت می‌گیرند.
این هئیت در ظهر روز عاشورا با پوشیدن لباس عرب و در نقش های یاران امام حسین و فرماندهان لشکر یزید گوشه‌ای از واقعه جانگداز کربلا را به نمایش می‌گذارند.
موقع اجرای تعزیه و آن هنگام که خیمه‌های نمادین آتش زده میشود و جلوه‌ای از اسارت کودکان به نمایش گذاشته میشود، زن و مرد و پیر و جوان به یاد مصیبت‌های امام حسین(ع) و زینب کبری(س) اشک ماتم می‌ریزنند .
هیئت عرب‌های بادیه‌نشین:
این هیات با این نام اکنون وجود ندارد ولی جمعی از مردم بافق به رسم و آئین گذشته در روز عاشورا برای طفل ۶ ماهه امام حسین (ع) عزاداری، سوگواری و نوحه‌سرایی می‌کنند.
آنها بیشتر برای مظلومیت طفل ۶ ماهه نینوا، حضرت علی‌اصغر نوحه عربی می‌خوانند و جوش دوره می‌زنند.
هم اینک بیش از ۸۶ هیات مذهبی در این شهرستان فعالیت دارد که خود را برای مراسم عزاداری سالار شهیدان کربلا آماده کرده است.
مرکز شهرستان ۵۰ هزار نفری بافق در فاصله ۱۱۰ کیلومتری جنوب شرق یزد واقع شده است.
۷۵۴۳/ ۶۱۹۷
گزارش از اصغر عسکری