مهمترین شهری که برای برگزاری مراسم عزاداری حضرت امام حسین (ع) در استان خراسان رضوی می توان به آن اشاره کرد شهر مقدس مشهد است.
دیدن شمار بسیاری از هیات های عزادار حسینی که به شیوه های زنجیر زنی، سینه زنی و علم گردانی در خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی به عزاداری می پردازند تنها در این شهر ممکن است.
در شهر خورشید و در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت (ع) همه عزاداری ها و سوگواری ها به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ختم می شود.
عزاداری و گریه بر حضرت امام حسین (ع)، نوحه خوانی و مرثیه خوانی، سینه زنی، برپایی مجالس در تکیه ها، حسینیه ها، خانه ها و مساجد، تشکیل هیات های عزاداری در ایام محرم، توزیع نذورات، احسان، صدقه و اطعام مردم، سقایی، دادن چای، آب و شربت به مردم، ساخت حسینیه و تکیه، یاد حضرت امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاه پوش کردن اماکن، گذرگاه ها، مساجد و حسینیه ها، راه انداختن دسته های عزاداری در خیابان ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل خوانی و زیارت عاشورا بخشی از مراسم عزاداری در این خطه است.
خطبه خوانی شب عاشورا در بارگاه حضرت امام رضا (ع)
مراسم خطبه خوانی در صحن انقلاب (عتیق) حرم مطهر حضرت ثامن الحجج (ع) هر سال دو بار برگزار می شود که یکی در شب شهادت سالار شهیدان و یک بار هم در شب شهادت ثامن الائمه حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) است.
در این مراسم تمام خدمه آستان قدس رضوی، جمع می شوند و شمع به دست می گیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته های عزاداری برگزار می کنند.
خدام شمع به دست ابتدا دور تا دور صحن انقلاب می ایستند و در این مراسم شخصیت های مختلف علمی و کشوری حضور دارند.
در ابتدای مراسم، عده‌ای از دربانان حرم مطهر رضوی با تشکیل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله هایی که داخل آن شمع روشن کرده اند، دور تا دور صحن انقلاب می چرخند، مداحان هم ایام حزن و سوگ را به پیشگاه حضرت امام رضا (ع) تسلیت می گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا مشغول عزاداری می شوند.
هیات شام غریبان خدمه حضرت امام رضا (ع) در مشهد
مراسم شام غریبان، مانند خطبه خوانی دو بار در سال برگزار می شود که یک بار در شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یک بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا (ع) است که در این دو شب، تمام خدمه آستان قدس رضوی اعم از خادم، کفشدار، دربان، نگهبان و فراش، در محل اداره مرکزی آستان قدس رضوی در چهار راه شهدای مشهد حضور به هم رسانده و مشغول سوگواری می شوند.
در این مکان جز چند شمع، چراغی روشن نمی شود و محوطه تاریک و غم انگیز است و به محض پخش آوای ملکوتی اذان، نماز جماعت پر صلابت برپا می‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعی روشن و نظم خاص برای عزاداری و سوگواری و عرض تسلیت به محضر ولی نعمت خود به سوی حرم مطهر رضوی به راه می افتند.
مردم و زائرین ماتم زده از ساعتی قبل، مشتاقانه در دو طرف خیابان برای دیدن هیات خدمه حضرت امام رضا (ع) اجتماع نموده، با آنان همدردی و برای سلامتی خادمین حضرت امام رضا (ع) صلوات می فرستند.
پرده‌خوانی آئینی ۱۲۰ ساله در خلیل‌آباد
پرده خوانی در شهر خلیل‌آباد آئینی ۱۲۰ ساله است که در مراسم مذهبی مختلف به خصوص ماه محرم با حضور مشتاقان اهل بیت (ع) اجرا می‌شود.
پرده خوانی در شهر خلیل آباد از جمله آیین های مذهبی است که دارای سابقه ۱۲۰ ساله بوده و افراد بسیار از جمله کربلایی حسین عارفیان، درویش پروانه، محمدعلی صولت، حبیب اله چاووش و مرشد محمد علی در این رشته هنری فعالیت داشته اند.
این هنر نخستین اثر معنوی ثبت شده از خلیل آباد در میراث معنوی کشور است که ۲۲ آذر ماه ۹۱ به ثبت رسیده و در حال حاضر از بازماندگان این هنر عاشورایی می توان به حاج محمد عارفیان و کربلایی قاسم دانش پژوه اشاره کرد.
پرده خوانی به عنوان یکی از سنت های قدیمی کشور است و می‌توان آن را با نوعی قوالی (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیت های موسیقی به نوعی نقالیِ ملی ـ مذهبی تغییر یافته است، به ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه خوانی، حمله خوانی، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفت.
در جنگ شاه اسماعیل صفوی با ازبک ها برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می شده است و برخی نیز موقعیت تاریخی پرده خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه تا برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در دوران قاجاریه دانسته اند.
ساختار پرده خوانی بر دو رکنِ "پرده" و "پرده خوان" استوار است. پرده پارچه ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار خاندان پیامبر (ص) بر آن نقش شده است و موضوعِ اصلی این نقش ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده اما رفته رفته داستان های اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد قصاب نیز به آن افزوده شده است، اغلب به خاطر قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعه کربلا در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.
آیین ۱۴۰ ساله نخل بندان در بجستان
این آیین معنوی هر سال در شب هفتم محرم در بجستان برگزار می گردد. آیین نخل بندان و نخل گردانی سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است.
پارچه مصرفی در نخل حسینیه بجستان ۲۰۰ کیلو گرم که حدود ۵۰۰ قواره پارچه است و وزن این نخل بعد از بستن پارچه ها به ۵۰۰ کیلو گرم می رسد.
نخل حسینیه حاج خداداد همه ساله در شب هفتم محرم بسته شده و روز ۱۱ محرم باز می شود.
اولین نخل بجستان در سال ۱۳۱۷ هجری قمری بسته شد که ۱۲۳ سال از آغاز این سنت در بجستان می گذرد.
آئین علم گردانی در روستاهای نیشابور
علم گردانی به عنوان آئین سنتی مذهبی و یکی ازنمادهای سوگواری است که همه ساله توسط عزاداران و ارادتمندان امام سوم شیعیان، حضرت امام حسین (ع) در روستاهای نیشابور و با "علم نیشابوری" به عنوان یک سمبل و نشان مذهبی برگزار می شود.
برای اجرای این آئین، مردم روستاهای مختلف نیشابور با علم های مخصوص همان روستا به یک روستای شاخص و هدف مانند فدیشه، عبدل آباد، سلیمانی، یا دیگر مناطق رفته و در آنجا مراسم علم گردانی را برگزار می نمایند که گاهی تعداد مردم تجمیع شده در روستای هدف به مردم ۴۰ تا ۵۰ روستا می رسد تا علم گردانی با شکوه خاصی برگزار شود.
طبق یک سنت دیرینه افرادی که علم را حمل می کنند از بین سادات جوان انتخاب می شوند که وظیفه علم گردانی را بر عهده دارند زیرا علم گردانی شامل بخشی از حرکات نمایش خاص همراه با علم است که حمل کردن آن با توجه به ارتفاع چهار متری و وزن آن مهارت خاصی را طلب می کند.
در روز علم گردانی، علم های هر علمدسته آنگاه که به هم می رسند در اصطلاح علم ها به یکدیگر سلام می دهند که چرخش موزون همراه با اشعار و صلوات مردم در مسیر حرکت علمدسته بسیار دیدنی و باشکوه است.
همچنین در بخش دیگری از مراسم علم گردانی، دسته های عزاداری وارد مساجد و حسینیه های دیگر شده و با مشارکت دیگر هیات ها در اطراف علم نوحه خوانی ، سینه زنی و زنجیرزنی می کنند و در پایان اطعام عزاداران با حلیم نیشابوری صورت می گیرد.
از دیگر اجراهای این مراسم آئینی باید به "علم خبری" اشاره کرد که در روز عاشورا هیات های روستا برای استقبال از عزاداران در ورودی روستا با علم مخصوص آن منطقه به خوش آمدگویی هیات های سینه زنی و زنجیرزنی و سوگواران می روند و علم برداران هیات ها علم های خود را به هم وصل می کنند که نشان از اتحاد و وحدت هیات ها دارد.
مراسم آئینی علم گردانی در روستاهای نیشابور با شماره ۶۳۴ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
آیین علم گردانی روستای نظام آباد بردسکن
علم گردانی در روستای نظام آباد شهرستان بردسکن جزو ۱۰ آیین عاشورایی خراسان رضوی می باشد که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آیین علم گردانی نظام آباد به یاد حراست خیمه های حسینی توسط قمر بنی هاشم (ع) در شب عاشورای سال ۶۱ هجری، هر سال در شب عاشورا برگزار می شود.
در این آیین، علمی که بر سر آن نشان دست حضرت ابوالفضل (ع) نصب شده است پیشاپیش دسته عزاداران دور تا دور روستای نظام آباد گردانده می‌شود و در طول این مسیر خانواده های نظام آبادی از عزاداران پذیرایی می کنند.
این ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﯿﺶ از ۶۰ ﺳﺎل اﺳﺖ که اﺟﺮا ﻣﯽ شود.
روستای نظام‌آباد در منطقه کوهپایه شهرستان بردسکن و در حاشیه جاده اصلی بردسکن به سبزوار واقع است و در دهه اول ماه محرم مراسم تعزیه خوانی باشکوهی نیز توسط گروه تعزیه خوانی علقمه در این روستا برگزار می شود.
نخل گردانی رسم دیرین مردم گناباد
مراسم نخل گردانی نوقاب و مراسم نخل گردانی ریاب، مراسم شبیه گردانی و شبیه خوانی نوقاب، مراسم نخل برداری و نخل گردانی روستای رهن ، شبیه خوانی و شبیه گردانی روستای سنو ، نخل گردانی قصبه و مراسم حسن و حسین بیدخت در گناباد از جمله مراسم آئینی تعزیه خوانی ایام محرم و صفر در شهرستان گناباد هستند که همگی در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده اند.
مراسم نخل گردانی گناباد در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.
در میان باورهای شکل گرفته در طول سالیان که ریشه در عقاید عامیانه مردم محلی دارد، هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل نمادی از یک حادثه یا متعلق به شخص خاص در حادثه کربلاست.
آئین نخل گردانی در دو بخش اجرا می شود که بخش اول آن شامل نخل آرایی، نخل بندی یا همان آماده سازی و به اصطلاح آرایش نخل است.
مرحله دوم این آیین نخل گردانی است که در این مرحله با مهار و طناب های مویی، تمام چوب های نخل با مهارت خاصی توسط "نخل بند" به یکدیگر متصل شده و پس از آن بزرگان و خبرگان به تزئین و آماده سازی آن می پردازند.
پس از تزئین و آماده سازی نخل، آیین نخل گردانی با حضور پرشور و همت والای سوگواران پیر و جوان و با نظم و طبق آیین خاص انجام می شود.
افرادی خاص برای حمل نخل در نقاطی مشخص قرار می گیرند و جالب آن که این نقاط به صورت موروثی از اجداد و پدر بزرگان و پدرانشان به آنان رسیده و هیچ کس بی اجازه آنها نمی تواند در حمل نخل و گرداندن آن شرکت کند.
برای حرکت در آوردن نخل چند نفر به عنوان راهنما و به اصطلاح محلی "مهار کش" در دو طرف نخل از طریق ریسمان ها و با اصوات و اشاراتی خاص کل گروه را هدایت می نمایند که نخل را به چپ یا راست بچرخانند، بالا و پایین ببرند یا در مسیر مستقیم حرکت دهند.
به عنوان مثال با ذکر "حسین، حسین" با حرکت دستان به بالا و پایین، نخل گردانان را متوجه می سازند که باید نخل را روی دستانشان به بالا و پایین ببرند.
شیوه حمل نخل گردانی مهارت هایی را می طلبد که برای آن تمام افراد از قبل آموزش دیده اند چرا که کوچکترین اشتباه و ناهماهنگی با گروه گاهی ممکن است به قیمت جان فرد تمام شود با این حال تمام افراد با اعتقاد و اشتیاق خاص و با پای برهنه نخل گردانی کرده و این گونه ارادت خود را به حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) ابراز می دارند.
آیین سنگ زنی صد خرو، آیینی عاشورایی در داورزن
آیین سنگ زنی صدخرو شهرستان داورزن در اواخر سال ۹۱ به عنوان آیین سنگ زنی صدخرو با گستره فرهنگی استانی به شماره ۸۲۵ ثبت شده است.
نمونه های مشابهی از این آیین در اقصی نقاط ایران از جمله سمنان، کاشان، اصفهان و کرمان اجرا می‌شود اما آیین سنگ زنی صد خرو شهرستان داورزن با مراسم شهرهای یاد شده تفاوت بسیار دارد.
این آیین شب اول محرم در مساجد روستا و از شب دوم محرم بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران برگزار می‌شود.
در ابتدای این مراسم، اشعاری در بحر طویل و در وصف حضرت امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) به صورت سه ضرب و سپس چهار ضرب خوانده می‌شود. این مراسم با صدای یاعلی (ع) به اوج شور خود رسیده و با ذکر صلوات به اتمام می رسد.
دو قطعه سنگ یا چوب از ملزومات این مراسم است و امروزه از چوب خراطی شده استفاده می شود که عزاداران این چوب ها را بالای سر خود به هم می کوبند.
علاوه بر اهالی این روستا، افراد دیگر در قالب گردشگر از سایر نقاط ایران نیز برای دیدن یا شرکت در این مراسم حضور می یابند و حداقل عزاداران برای این مراسم بیش از ۱۰ هزار نفر است که تمام آنها توسط اهالی صدخرو اطعام می شوند.
مراسم خیمه پوشان روستای پیوه ژن مشهد
مراسم خیمه پوشان هر سال در آخرین جمعه ماه ذی الحجه برگزار می شود.
برپایی چادر در روستای پیوه ژن به نشانه آن است که عزاداری ماه محرم شکل گرفته است و به نوعی دعوت عام برای شرکت در مراسم تلقی می گردد.
در این مراسم بعد از اینکه چادر برپا و تکیه مرتب شد، علم ها از اولین خانه روستا تا آخرین خانه روستا به همراه هیات برده می شوند و جلو هر خانه می ایستند و صاحبخانه هر چقدر که در نظر دارد برای برگزاری مراسم محرم به هیات اهدا می کند.
۷۴۹۶/۶۰۵۳