قدمت حفاظت از محیط زیست در کشور به حدود ۵۰ سال پیش بر می‌گردد که نتیجه آن ثبت بیش از ۲۰۰ منطقه چهارگانه حفاظتی در قالب ۴۴ پناهگاه حیات وحش، ۴۰ پارک ملی، ۴۱ اثر طبیعی - ملی و تعدادی منطقه حفاظت‌شده است، در تمام این مدت توجه و فشار در مسیر حفاظت فقط و فقط بر مدار نهادهای دولتی و حفاظت محیط‌بانان بود که با یک نگاه می‌توان دید که این روش موفق نبوده است، سالهاست که شیوه حفاظت در دنیا تغییر کرده و بحث حفاظت با مشارکت مردم و ذینفعان شکل گرفته است.
از همین رو ضروری است که ما هم رویکرد صرف دولتی خود را در مسیر حفاظت تغییر دهیم و همگام با دنیا و کشورهای موفق در این مسیر پیش رویم، بر همین اساس سازمان حفاظت محیط‌زیست به عنوان متولی این امر، برنامه شیوه جدید مدیریت و محافظت مشارکتی مناطق حفاظت‌شده را تهیه و اجرایی کرده است زیرا به این نتیجه رسیده که اساسا مساله حفاظت و مدیریت مناطق چهارگانه بدون حضور بخش‌های غیردولتی و مردم امکان‌پذیر نیست و در نتیجه، حفاظت صِرف جای خود را به حفاظت مشارکتی خواهد داد.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینبه به خبرنگار علمی ایرنا گفت: می‌دانیم که هر موفقیتی قطعا محصول برنامه‌ریزی مناسب و اجرای مطلوب برنامه‌هاست، موضوع حفاظت از مناطق چهارگانه در سنوات گذشته عمدتا متکی بر دانش سنتی محیط‌بانان بوده و هیچ برنامه مدونی برای مدیریت زون‌های مختلف مناطق چهارگانه کشور اعمال نمی‌شد، با اصلاح ساختار دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق، موضوع حفاظت از تنوع زیستی در مناطق چهارگانه به بخش‌های طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی برای مناطق، اجرای برنامه‌های مدیریت مناطق، نظارت بر حسن اجرای برنامه‌ها، ارزیابی اثرات توسعه بر محیط‌های طبیعی و مناطق و از همه مهم‌تر برنامه‌ریزی و نظارت بر بهره‌برداری پایدار از مناطق سپرده شده که زنجیره‌ای از طراحی و اجرای مطلوب برنامه‌ها را شکل می‌دهد.
حمید ظهرابی همچنین به اصلاح ساختار اداری با رویکرد مدیریت مشارکتی در سازمان حفاظت محیط زیست اشاره کرد و افزود: شیوه حفاظت از تنوع زیستی سالهاست که در جهان متحول شده و حفاظت از تنوع زیستی با توسل به شیوه‌های قهرآمیز جای خود را به مدیریت مشارکتی با حضور ذینفعان و خصوصاً جوامع بومی و محلی داده است. امروزه حفاظت پایدار از تنوع زیستی با بهره‌برداری پایدار از منابع، پیوندی عمیق دارد و معاهدات بین‌المللی مانند کنوانسیون تنوع زیستی و بیانیه‌های منتشر شده توسط متخصصان، همگی بر لزوم مشارکت سایر ذینفعان در حفاظت و بهره‌برداری پایدار از تنوع زیستی تاکید دارند.
وی ادامه داد: لذا بازنگری ساختار معاونت محیط زیست طبیعی با رویکرد برنامه محور شدن فعالیت‌ها، حذف فعالیت‌های موازی، روان‌سازی و شفافیت امور و مشورت حداکثری با نخبگان و بومی‌سازی دستورالعمل‌های مشارکت ذینفعان در قالب برنامه‌های مشارکت مردمی و حفاظت مشارکتی در حال انجام است، تئوریزه کردن مشارکت دیگر افراد حقیقی و حقوقی صاحب حق در حفاظت از تنوع زیستی رویکرد اصلی معاونت محیط زیست طبیعی در سال گذشته بوده است.
ظهرابی تهیه و ابلاغ دستورالعمل سرمایه‌گذاری جوامع بومی و محلی در طبیعت‌گردی مناطق و همچنین تهیه و ابلاغ ضوابط احداث و مدیریت اقامتگاه‌های بوم‌گردی(اکولاژ) را از دیگر برنامه‌های سازمان محیط زیست در راستای مدیریت مشارکتی برشمرد.
وی به انجام پایلوت برنامه بهره‌برداری پایدار و مشارکت واقعی مردم محلی در مدیریت مناطق تحت مدیریت اشاره کرد و گفت: این برنامه با رویکرد «حفاظت مشارکتی» و دخیل کردن تمامی ذینفعان در تصمیم‌گیری برای حفاظت پایدار مناطق تحت مدیریت به صورت پایلوت در پارک ملی گلستان اجرا شد.
توسعه و ساماندهی موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی
ظهرابی درباره توسعه و ساماندهی موزه مای تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست گفت: توسعه اقدامات و استفاده از تجهیزات نوین در مدیریت موزه ملی تاریخ طبیعی از جمله به‌کارگیری قفسه‌های ریلی و تمام اتوماتیک در مخزن موزه، ساماندهی نمونه‌های موجود در مخازن، تدوین ساختار مدیریت ژنتیکی، به‌روز رسانی دستورالعمل‌های استفاده از مخازن موزه برای پژوهشگران و دانشجویان از جمله اقدامات انجام شده و در دست انجام این معاونت است و امیدواریم با این اصلاحات و حضور پژوهشگران این عرصه و افزایش ظرفیت این موزه، فضای مناسبی برای تحقیقات علمی بر روی گونه‌های گیاهی و جانوری و فسیل‌های کشور ایجاد شود.
تهیه و تصویب ساختار مدیریت ذخایر ژنتیکی کشور
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: براساس قانون ذخایر ژنتیکی کشور درون سازمان حفاظت محیط زیست برای انجام وظایف این سازمان که براساس قانون ذخایر ژنتیکی کشور تعیین شده، ساختار مناسبی ایجاد شده است.
وی گفت: هوشمندسازی حفاظت از مناطق، حفاظت نوین از پارک ملی گلستان، پارک ملی کلاه قاضی، مجموعه دنا، نصب دوربین و سامانه اعلام حریق، سامانه پایش حریق در گلستان و جنگل دشت ناز ساری و ایجاد طرح مدیریت ذخیرگاه‌های زیستکره کشور برخی از اقدامات صورت گرفته در این راستا است.
ظهرابی افزود: تهیه و تصویب طرح ملی مدیریت برای ذخیره‌گاه‌های زیستکره از دیگر اقدامات انجام شده برای این مناطق با اهمیت بین‌المللی انجام شده است. در این برنامه‌ها، مشارکت و سهم تمامی دستگاه‌های ذینفع و منافع ملی و منطقه‌ای در نظر گرفته شده است و برای دو ذخیره‌گاه گلستان و دنا در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۱۰ میلیارد ریال اعتبار مصوب شد و در برنامه‌های پیشنهادی سال ۱۳۹۹ تصویب طرح ملی برای حفاظت و احیای تمام ۱۳ ذخیره‌گاه زیستکره کشور با اعتباری بیش از ۹۷۰ میلیارد ریال پیشنهاد شده است.
تشکیل اتاق‌های فکر و کارگروه‌های کارشناسی تخصصی
وی اظهار داشت: بهره‌گیری از توان علمی چهره‌های دانشگاهی و افراد مجرب و سازمان‌های مردم نهاد در مدیریت زیستگاه‌ها و حیات وحش و استفاده از نظرات آنها در مواردی چون به روزرسانی روش‌های سرشماری و برآورد جمعیت حیات وحش، مدیریت برنامه محور زیستگاه‌ها، مشارکت با جوامع محلی، برنامه‌های عمل گونه‌های خاص (همچون یوزپلنگ، خرس قهوه‌ای و سایر گونه‌ها) در قالب تشکیل اتاق فکر، کمیته تخصصی پستانداران، کمیته تخصصی پرندگان از دیگر اقدامات معاونت محیط طبیعی در یک‌سال گذشته بود.
برنامه‌ریزی برای مدیریت علمی و خردمندانه بهره‌برداری از حیات‌وحش
وی گفت: همچنین تهیه دستورالعمل‌های لازم برای انجام برآوردهای علمی و مطالعات جمعیت‌شناسی حیات‌وحش در زیستگاه‌ها و ابلاغ به ادارات کل حفاظت محیط زیست استانی، به روزرسانی قیمت پروانه‌های شکار، در نظر گرفتن منافع جامعه محلی حاشیه‌نشین زیستگاه‌ها در عواید شکار و به‌کارگیری مستقیم عواید حاصل از صدور پروانه‌های شکار در حفاظت زیستگاه‌ها از جمله اقداماتی معاونت محیط طبیعی در سال گذشته به شمار می‌آید.
تفویض اختیار ۱۸ عنوان از وظایف اجرایی معاونت محیط طبیعی به ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌ها
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست افزود: بیش از ۷۰ درصد از کل موارد تفویض شده به استان‌ها در حوزه محیط طبیعی است که ضمن تهیه دستورالعمل و شیوه‌نامه برای بندهای تفویضی و ابلاغ به استان‌ها، همچنین نسبت به تدوین و طراحی نحوه ارزیابی عملکرد ادارات کل استانی در ارتباط با موارد تفویض شده اقدام شد.
ابلاغ ضوابط چهل‌گانه زیست محیطی راه‌سازی در محیط های طبیعی
ظهرابی ادامه داد: در این دستورالعمل ۴۰ ضابطه لازم‌الاجرای محیط زیستی برای عوامل طراحی و احداث راه‌های کشور با هدف کاهش اثرات تخریبی جاده‌ها بر محیط‌های طبیعی و تنوع زیستی به وزارت راه و شهرسازی ابلاغ شد.
وی گفت: تهیه طرح‌های جدید برای بهبود حفاظت از تنوع زیستی کشور، تدوین و مبادله سند فاز سوم پروژه بین‌المللی یوزپلنگ آسیایی با اعتبار پیش‌بینی شده بیش از چهار میلیون دلار و ادامه برنامه امکان‌سنجی تکثیر و پرورش در اسارت یوزپلنگ آسیایی در پارک طبیعت پردیسان با همکاری متخصصین ملی و بین‌المللی، اجرای طرح تکثیر در اسارت یوزپلنگ آسیایی که با مشارکت متخصصان داخلی و خارجی (اکنون ۳ قلاده یوزپلنگ در این مرکز نگهداری می‌شود) از دیگر برنامه های اجرایی این معاونت است.
ایجاد ذخیره‌گاه طبیعی احیای یوزپلنگ آسیایی
ظهرابی اظهارداشت: در این اقدام با به‌کارگیری تجربیات موفق کشور آفریقای جنوبی برنامه احیای یوزپلنگ در یکی از زیستگاه‌های اصلی آن در محدوده‌ای وسیع (حدود ۳۰ هزار هکتار) با اعمال مدیریت ویژه مانند فنس‌کشی، فراهم آوردن طعمه‌ها، کنترل رقبای غذایی و شکارچیان طبیعی گونه به عنوان ذخیره‌گاه نیمه طبیعی یوز در دست مطالعه و اقدام است. مطالعات مربوط به تدوین دستورالعمل‌های مکان‌یابی و نحوه مدیریت این ذخیره‌گاه‌ها انجام شده و برنامه‌ریزی برای تامین منابع مالی برای اجرای طرح در حال انجام است و حفاظت و احیای کریدورهای طبیعی یوزپلنگ آسیایی از دیگر اقدامات معاونت است.
احیای گورخر در پارک ملی کویر
وی گفت: در این طرح سایت تکثیر و پرورش گورخر در پارک ملی کویر مرکزی استان سمنان و با هدف معرفی مجدد گونه به زیستگاه طبیعی احداث شده و گونه مذکور نیز به این سایت منتقل شده است، اکنون ۱۱ راس گورخر در این سایت نگهداری می‌شود.
تدوین طرح پایش تنوع زیستی کشور
ظهرابی افزود: طرح پایش تنوع زیستی کشور بر اساس مفاد ماده ۳۸ قانون برنامه ششم توسعه و با پیش‌بینی اعتباری معادل ۱۲۱ میلیارد و ۹۷۰ میلیون تومان برای مدت پنج سال تدوین شد. این طرح شامل پایش زیستگاه‌های مهم جنگلی و مرتعی، پایش خاک، بررسی کمی و کیفی فون و فلور کشور، بررسی و تعیین شاخص‌های پایداری محیط زیست طبیعی، بررسی نقاط قوت و ضعف مدیریت خردمندانه تنوع زیستی است.
تهیه گزارش ملی سرشماری پستانداران و پرندگان کشور
وی گفت: انجام سرشماری گونه‌های جانوری و تهیه گزارش‌های ملی سرشماری یکی از گسترده‌ترین اقدامات معاونت محیط زیست طبیعی در سراسر کشور است. در سال ۱۳۹۷ ضمن سرشماری پستانداران و پرندگان، گزارش ملی سرشماری تهیه و منتشر شده است. علاوه بر این دو گزارش ملی خاص برای دو گونه حائز اهمیت هوبره و غاز پیشانی سفید کوچک نیز انجام گرفته است.
ظهرابی افزود: تهیه طرح پنج ساله حفاظت از گربه‌سانان کشور با برآورد اعتبار افزون بر ۱۵۰ میلیارد تومان و ارسال آن به سازمان برنامه و بودجه، تهیه فهرست ملی جانوران در معرض خطر انقراض، تهیه فهرست ملی وضعیت گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض تهدید با همکاری مشاور ذی‌صلاح و با محوریت دفتر حیات وحش و دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی، تهیه و چاپ کتاب مقابله و پیشگیری از تعارضات انسان و گوشتخواران بزرگ جثه، تهیه طرح توسعه و تکمیل موزه علمی تاریخ طبیعی با پیش‌بینی اعتبار معادل ۶۷ میلیارد تومان و با استفاده از ظرفیت قانونی تبصره ۱۹ قانون بودجه سال ۹۷ مبنی بر مشارکت بخش غیر دولتی، تهیه، تدوین و ابلاغ دستورالعمل نمونه‌برداری از اجزای تنوع زیستی کشور، ابلاغ دستورالعمل و فرآیند صدور مجوز برای گونه‌های مشمول سایتیس و ابلاغ دستورالعمل‌های سرمایه‌گذاری در طرح‌های تکثیر و پرورش حیات وحش از دیگر اقدامات این معاونت است.
همکاری مستقیم در ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی
معاونت محیط طبیعی اظهار داشت: این معاونت در ثبت جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی جهانی مشارکت مستقیم داشت، این مشارکت در تهیه پروپوزال فنی، پهنه‌بندی، تهیه نقشه‌های مورد نیاز بود که با همکاری سازمان میراث فرهنگی در یونسکو به تصویب رسید.
پروژه مدیریت هوشمند اقلیمی مناطق حفاظت شده
ظهرابی گفت: پایلوت پروژه مدیریت هوشمند با تامین اعتبار دو میلیون و ۴۰۰ هزار یورویی توسط دولت ایتالیا، در سه منطقه ذخیره‌گاه زیستکره توران، پناهگاه حیات وحش میاندشت و پناهگاه حیات‌وحش نایبندان از امسال آغاز می‌شود.
پروژه کاهش اثرات تغییر اقلیم در حوضه آبریز بختگان
وی ادامه داد: این پروژه با همکاری صندوق جهانی سازگاری با تغییر اقلیم در حوضه آبریز بختگان در استان فارس تهیه و در مرحله تصویب قرار دارد، در این مشارکت وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی حدود ۱۰ میلیون دلار در حوضه آبخیز بختگان هزینه خواهد شد.
به گفته وی اجرای طرح مدیریت منطقه قمیشلو با مشارکت جوامع بومی و محلی با اعتباری بیش از دو میلیون یورو از دیگر برنامه‌های معاونت محیط زیست طبیعی سازمان است.
افزودن افعی دم عنکبوتی به پیوست شماره ۲ کنوانسیون سایتس
ظهرابی گفت: پروپوزال معاونت محیط طبیعی برای افزوده شدن گونه افعی دم‌عنکبوتی به پیوست شماره دو کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری (سایتس) در هجدهمین اجلاس متعاهدین این کنوانسیون با رای عمومی تصویب شد و از این پس جابه‌جایی این گونه، مشمول مقررات سایتس شد.
ثبت سیزدهمین ذخیره‌گاه زیستکره در یونسکو
وی افزود: با پروپوزال تهیه شده و پیگیری‌های انجام شده توسط کارشناسان معاونت محیط طبیعی، منطقه «کپه داغ» در استان خراسان شمالی به عنوان سیزدهمین ذخیره‌گاه زیستکره ایران در برنامه انسان و کره مسکون یونسکو به ثبت رسید، ایران از سال‌ها پیش جهت حفاظت از منابع طبیعی، تنوع زیستی خود تقسیم‌بندی‌های متفاوتی از حفاظت مانند پارک‌های ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه‌های حیات وحش، مناطق حفاظت شده و مناطق شکار ممنوع را به مرحله اجرا گذاشته است و در این زمینه از کشورهای فعال و موثر است و اکنون دارای ۱۳ ذخیره‌گاه زیستکره در یونسکو است.
وی گفت: منطقه حفاظت شده ارسباران در استان آذربایجان شرقی، منطقه حفاظت شده ارژن و پریشان در فارس، منطقه حفاظت شده گنو در هرمزگان، پارک ملی گلستان در استان‌های گلستان و خراسان شمالی، پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر در سمنان، منطقه حفاظت شده حراء و تالاب بین‌المللی خور خوران در هرمزگان، پارک ملی دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی، پناهگاه حیات وحش میانکاله در مازندران، پارک ملی و پناهگاه حیات وحش توران در سمنان، منطقه حفاظت شده دنا در کهگیلویه و بویر احمد، منطقه حفاظت شده تنگ صیاد در چهار محال و بختیاری، دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان و کپه‌داغ در خراسان شمالی ذخیره‌گاه‌های زیستکره ایران در یونسکو هستند.
افزایش یک میلیون هکتاری سطح مناطق چهارگانه
ظهرابی گفت: در آخرین جلسه شورای عالی حفاظت محیط زیست، با پیشنهاد معاونت طبیعی مبنی بر ارتقای سطح ۱۳ منطقه جمعا به مساحت یک میلیون و ۷۸ هزار هکتار موافقت شد، همچنین بنابرتکلیف قانونی سازمان حفاظت محیط زیست، حد و حدود تعدادی از مناطق چهارگانه اصلاح شد که در اصلاحات انجام شده در امسال علاوه بر رفع تعارضات بیش از ۱۰۰ هزار هکتار به مساحت مناطق چهارگانه افزوده شد.
به‌روزرسانی مبلغ ضرر و زیان و جرایم شکار و صید غیر مجاز
وی ادامه داد: همچنین در آخرین جلسه شورای عالی حفاظت محیط زیست با پیشنهاد معاونت محیط طبیعی، مبلغ در نظر گرفته شده برای حیوانات وحشی از نظر محاسبه ضرر و زیان شکار و صید غیر مجاز بین ۵۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش یافت. همچنین با توجه به افزایش خرید و فروش غیرقانونی برخی گونه‌های بی‌مهرگان که قبلا در فهرست قرار نداشتند (مانند عقرب‌ها و زالو) برای این جانداران نیز مبلغ ضرر و زیان در نظر گرفته شد. علاوه بر این برای اولین بار جرایم مربوط به پستانداران ماده به سه برابر رقم مصوب افزایش یافت. همچنین با اصلاح با آیین‌نامه اجرایی قانون شکار و صید، جرایم قانون شکار و صید حدود ۱۸ برابر افزایش یافت.
تجهیز ادارات کل به تجهیزات مورد نیاز برای حفاظت مطلوب تر مناطق
ظهرابی گفت: تجهیزات مورد نیاز برای مدیریت مناطق از جمله برخی تجهیزات انفرادی محیط‌بانان و برخی ابزارها و وسایل مورد نیاز کارشناسان برای فعالیت‌های میدانی جمعا به ارزش ۴۰۰ میلیارد ریال انجام شده است و طرح تجهیز و ساماندهی مناطق تحت مدیریت بعد از چندین سال مجددا احیاء شد.
وی اظهارداشت: همچنین تهیه تجهیزات اطفای حریق برای استان‌ها انجام شد که وسایل مورد نیاز در زمان وقوع حریق در عرصه‌های طبیعی جمعا به ارزش ۱۵۰ میلیارد ریال تهیه و بین استان‌ها توزیع شده است.
به گفته وی تهیه و تصویب طرح استفاده از تکنولوژی‌های نوین حفاظتی با اعتباری افزون بر ۲۶۰ میلیارد ریال در قانون بودجه سال ۱۳۹۸ از دیگر اقدامات صورت گرفته است.
راه‌اندازی سامانه‌های اطلاعاتی
وی راه‌اندازی سامانه اطلاعات معاونت محیط زیست طبیعی شامل سامانه بانک اطلاعات تصرفات اراضی (سباتا)، سامانه صدور مجوز شکار و صید کشور، سامانه بازدید از مناطق تحت مدیریت کشور، سامانه بانک اطلاعات حریق مناطق تحت مدیریت، سامانه بانک اطلاعات غارهای کشور، سامانه بانک اطلاعات خسکسالی مناطق و سامانه پایش ملی غاز پیشانی سفید کوچک در ایران را از دیگر اقدامات صورت گرفته در معاونت طبیعی سازمان محیط زیست عنوان کرد.