قدمت تکیه‌ها یا همان حسینیه‌ها در خراسان رضوی به دو قرن قبل باز می گردد که به واسطه وجود مضجع شریف ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (ع) پرشورترین مجالس عزا برای امام حسین (ع) در کشور در خطه مشهد و خراسان شکل گرفت و حسینیه ها مهمترین مکان برای عزاداری های محلی شد.
هنوز هم حسینیه های تاریخی خراسان رضوی به ویژه در مشهد محل پرشورترین مجالس سوگواری برای امام حسین (ع) و یاران اوست آن چنان که مردم هر محله قبل از محرم، حسینیه خود را غبارروبی و برای برگزاری مجالس مهیا کرده و در طول محرم و صفر و به ویژه دهه اول عزاداریها، هر شب بساط نذری در آن برپا می کنند.
هیاتهای مذهبی که از مردان و پسران همان محله تشکیل می شوند صبح روز عزا در حسینیه ها گرد هم می آیند و از آن محل دسته روی خود در خیابان ها را آغاز می کنند و پس از غروب نیز خود را به حسینیه محله شان می رسانند و پس از ساعتی سینه زنی و نوحه خوانی پرشور، عزاداری آن روز را به پایان می رسانند.
حسینیه ها نقش بی بدیلی در عزاداریهای ماه محرم و صفر داشته و دارند و با اینکه مساجد محله و اماکن مشابه دیگری مانند زینبیه شکل گرفته اند اما هنوز حسینیه ها جایگاه خود را در ماه های محرم و صفر برای برگزاری پرشور عزاداری های هیات های مذهبی به ویژه تعزیه حفظ کرده اند.
مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی و حرایم اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی درباره قدمت حسینیه ها در خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: ۱۴ حسینیه تاریخی از این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که قدمت آنها به دوره قاجار می رسد.
محمود طغرایی افزود: این حسینیه ها شامل "حسینیه قنادها" در سبزوار مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، "حسینیه زرگرها" در سبزوار مربوط به اواخر دوره قاجار، "حسینیه حاج کریمی" در قوچان مربوط به دوره پهلوی، "حسینیه هیات حسینی بالا" در داورزن مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی می شود.
وی "حسینیه رحیمیان" در مشهد مربوط به اواخر دوره قاجار، "حسینیه گلمکان" در چناران مربوط به دوره قاجاریه، "حسینیه تایباد" مربوط به دوره پهلوی، حسینیه حصار در شهرستان بینالود مربوط به دوره پهلوی اول، "حسینیه حاج خداداد" در بجستان مربوط به دوره قاجاریه، "حسینیه داورزن" مربوط به دوره قاجاریه، "حسینیه بالاده برس" در تربت حیدریه مربوط به اواخر دوره قاجار، "حسینیه چشمه علی" در نیشابور مربوط به دوره قاجار، "تکیه ابوالفضلی" در نیشابور مربوط به دوره پهلوی اول، "تکیه سفلی کنگ" در بینالود مربوط به اواخر دوره قاجار را از دیگر حسینیه هایی برشمرد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
او اضافه کرد: معماری حسینیه ها مربوط به اواخر دوره صفویه تا میانه دوره قاجار می شود که برگرفته از اعتقاد شیعیان از زمان شکل گیری اسلام در ایران است.
مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی و حرایم اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: حسینیه ها معماری خاصی دارند و از نظر شکل و شمایل و طراحی ساخت با دیگر اماکن مذهبی متفاوت هستند.
طغرایی اضافه کرد: معماری حسینیه ها متفاوت از معماری مساجد است، زیرا مساجد فضای سرپوشیده ای هستند که ویژه اقامه نماز ساخته شده اند اما در میان حسینیه ها فضاهای باز و بدون سقف هم هست که برای برگزاری تعزیه و شبیه خوانی تعبیه شده اند.
وی افزود: اغلب حسینیه ها چادرپوش یا خیمه پوش بوده اند به نحوی که به صورت موقت چادری بر روی بخشی از سقف آن نصب می شده که نمادی از خیمه امام حسین (ع) باشد و فضای کربلا را حین برگزاری تعزیه برای مردم تداعی کند.
مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی و حرایم اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت:حسینیه از ابتدا دارای حیاط مرکزی بزرگ برای برگزاری شبیه خوانی و تعزیه بوده که در وسط محوطه، عزاداری هیات یا مراسم تعزیه و روضه خوانی برگزار می شده و مردم به تماشای آن می ایستاده اند.
طغرایی افزود: در پیرامون حیاط حسینیه دو طبقه وجود داشته است که یک طبقه مخصوص نشستن مردان و طبقه دوم مخصوص نشستن زنان برای تماشای تعزیه و مراسم عزاداری بوده است.
مسئول امور مساجد و حسینیه های اداره اوقاف و امور خیریه مشهد نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: همه حسینیه ها وقفی هستند و با هزینه مردم محله ساخته و یا بازسازی می شوند و رسیدگی به امور آنها نیز برعهده مردم محله است.
حجت الاسلام علی ذاکری افزود: هم اینک ۴۰۰ حسینیه در مشهد وجود دارد و بیشتر حسینیه های قدیمی و تاریخی خراسان رضوی نیز مربوط به مشهد و به صورت ویژه در اطراف حرم مطهر رضوی است.
وی اضافه کرد: پنج نمونه از قدیمی ترین حسینیه های مشهد عبارتند از تکیه کرمانی ها با حدود ۱۰۰ سال قدمت، حسینیه شمشیرگرها با حدود ۱۰۰ سال قدمت، حسینیه بهادر خان با حدود ۷۰ سال قدمت، حسینیه نواب با حدود ۶۰ سال قدمت، تکیه قنادها با حدود ۶۰ سال قدمت و حسینیه قفلگرها با حدود ۱۰۰ سال قدمت.
مسئول امور مساجد و حسینیه های اداره اوقاف و امور خیریه مشهد هم گفت: برخی از حسینیه های قدیمی شهر مشهد مانند حسینیه نواب در جریان توسعه شهری تخریب شده و جایگزینی برای آنها ساخته نشده است، ساختمان حسینیه بهادرخان و ساختمان تکیه کرمانی ها هم بسیار قدیمی است و بازسازی نشده اما ساختمان حسینیه قفلگرها بازسازی شده است.
ذاکری افزود: در مجموع ۱۵۰ حسینیه قدیمی در مشهد بازسازی شده است و هزینه بازسازی آنها را نیز مردم محلات تامین کرده اند.
وی اضافه کرد: اداره اوقاف، اسناد وقفی مربوط به حسینیههایی را در اختیار دارد که وقفنامهشان به این نهاد ارسال شده باشد.
۷۴۸۹/۱۹۲۲