استان مازندران دارای بیش از ۲ هزار و ۸۰۰ اثر شناسایی شده تاریخی است که از این تعداد تاکنون ۷۰۰ اثر تاریخی، ۴۰ اثر معنوی، ۲۰ اثر طبیعی و یک اثر جهانی به ثبت رسیده است و بقیه در فهرست تشکیل پرونده و فرایند قانونی ثبت قرار دارد.
جاده ۷۷ یا جاده هراز، به همراه جاده ۵۹ (کرج - چالوس)، مهم‌ترین جاده دسترسی پایتخت به مازندران است. این جاده از دره رود هراز می‌گذرد و نزدیک‌ترین راه اصلی به قله دماوند است.
جاده هراز در کنار زیبایی‌های وصف ناپذیر طبیعی، آب و هوای سردسیر دلچسب و روستاهای زیبا، از یکی از نادرترین دره‌های کشور گذر می‌کند که دارای بناهای تاریخی بسیار است و قدمت برخی از آنها به سه هزار سال می‌رسد. بی دلیل نیست این جاده به انتخاب مردم ایران در سال ۱۳۸۹ به عنوان زیباترین جاده کشور برگزیده شده است.
همچنین جاده ۷۷ کوتاه‌ترین مسیر تردد میان دو شهر تهران و آمل است که به اعتقاد برخی از تاریخ‌شناسان قدمتی هزاران ساله دارد، اما استفاده این جاده به صورت مدرن از زمان تردد کالسکه تا به امروز به دوران ساسانیان باز می‌گردد که مسیر طبرستان به ری بود.
آرامگاه امامزاده هاشم (ع )
در جاده ۷۷ بقای متبرکه و تاریخی بسیارند که قدمت آنها حتی از چند صد سال نیز تجاوز می‌کند اما امامزاده هاشم (ع )معروف‌ترین و پرجاذبه‌ترین آنها است.
بقعه یا آرامگاه امامزاده هاشم(ع ) که نسب او را به امام حسن مجتبی (ع ) می‌دانند، یکی از میراث تاریخی جاده ۷۷ است که بنای اصلی آن به دوره صفویه باز می‌گردد.
این امامزاده برفراز مرتفع‌ترین گردنه مسیر جاده هراز در فاصله ۷۹ کیلومتری شهرستان آمل و ۶۰ کیلومتری شمال‌غرب تهران قرار دارد و به نوعی دروازه استان مازندران محسوب می‌شود.
اشراف این بقعه بر دشت مشاء و منطقه منظریه پلور همواره بر جاذبه گردشگری آن افزوده و با توجه به قدمت تاریخی و محبوبیت مذهبی هر ساله میزبان میلیون ها مسافر و گردشگر است.
امامزاده هاشم (ع ) آرامگاه "هاشم بن حسن بن یحیی بن حسین بن طباطبا بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن مثنی بن حسن مجتبی بن علی بن ابیطالب"، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع ) ، امام دوم شیعیان است.
هاشم یکی از ۱۴ فرزند حسن بن یحیی به همراه برادران خویش در زمان عبدالملک بن مروان از بغداد به سوی ایران آمدند که هاشم به همراه حارث و هادی از سوی کوه‌های دماوند به سمت مشهد رهسپار شدند.
حارث و هادی در مشاء کشته شدند که اکنون در مقبره‌ای به‌نام امامزاده دوبرار آرمیده‌اند. هاشم با جراحت فراوان، خود را با اسب به گردنه مشاء می‌رساند و در همان‌جا دفن می‌شود. از نظر موقعیت جغرافیایی، امامزاده هاشم در نوک کوه و روبروی امامزاده "دوبرار" در دامنه قله‌ای با همین نام قرار دارد.
قلعه دختر پلور
قلعه دختر، روستایی در پایین دست امامزاده هاشم (ع )و در جغرافیای دهستان پلور آمل قرار دارد و بومی‌های روستا درباره آن قصه‌هایی میگویند که ریشه در اسطوره و باورهای کهن دارد.
آنها معتقدند که در گذشته‌ای دور، دخترانی در بالای کوه پادشاهی می‌کردند. حوض‌هایی بود که با مشک در آن آب ریخته می شد و آنها آب را نیایش می‌کردند. آنچه که آنها از آن سخن میگویند به وضوح دلالت بر وجود کیش آناهیتا بوده است.
این روستا از تاریخی کهن برخوردار است که هنوز برای باستان شناسان و تاریخ نگاران جذاب و در عین حال مخفی است. هر مسافری که از جاده هراز عبور می کند حتما تابوی چشمه قلعه دختر را دیده است اما کمتر مسافری پایش را به داخل این روستای کهن می گذارد .
بنا به گفته تاریخ نگاران تمامی شواهد و مستندات نشان می‌دهد که قلعه دختر و بنای تاریخی مجاور چشمه این روستا یک مکان تاریخی برای مراسم‌های آئینی بوده است.
کمی پائین‌تر از قلعه در داخل کوه صخره‌ای سوراخی وجود دارد. این سوراخ بزرگ در مسیر یک جوی سنگی است و مسیر عبور آب بوده است. روزگاری آب از کنار این ویرانه عبور می‌کرده و مستندات نشان می دهد که اینجا نیز یک مکان تاریخی و مذهبی بوده است.
علاوه برچشمه‌های فصلی که در نزدیکی این کوه (بچه دماوند، یا قلا دوش و یا قلعه دختر) به صورت فصلی آشکار می‌شود، در زیر صخره هفت چشمه وجود داشته و در سال ۱۳۸۱ با مجوز سازمان آب مازندران به منظور هدایت آب آن به کارخانه آب معدنی به کلی ویران شد. در حال حاضر چیزی از چشمه دیده نمی‌شود.
کوه دماوند
قله دماوند با ارتفاع بیش از پنج هزارو ۶۰۰ متر به عنوان بام ایران شناخته می‌شود. البته قله دماوند یک بنای طبیعی است و زمره میراث تاریخی جای نمی‌گیرد ، اما جایگاه این قله در میان تاریخ اساطیری به آن جلوه تاریخ داده است.
دماوند به واسطه شاخصه‌های جغرافیایی در افسانه‌ها و داستان‌های اسطوره‌ای ایرانیان نیز جایگاه ویژه‌ای از دیرباز داشته و مظهر همبستگی و وفاق بوده است ، تا جایی که در شاهنامه فردوسی چهار مرتبه نام کوه دماوند آورده شد.
کوه دماوند که خمیرمایه اصلی داستان های تیرگان است ، در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و ماجرای تعدادی از شاهکارهای اسطوره‌ای جهان در ارتباط با این کوه شکل گرفته است. ' چکاد بلند و رفیع البرز، کوه دماوند است؛ یعنی بلندتر و مرتفع تر از این کوه در میان کوه های البرز دیده نمی شود.'
کوه دماوند در داستان‌های اساطیری و البرزنشینان امروزی یک کوه مقدس است و داستان‌ها و روایات بسیاری را به خود اختصاص داده و مبدل به نمادی یگانه شده ، به طوری که علاوه بر ادبیات کهن ، بر ادبیات معاصر پارسی نیز راه یافته و هر یک از شاعران به مناسبتی از این کوه یاد کرده اند ؛ از فردوسی که دماوند را دایره وحدت بسیاری از روایات کرد تا شاعران معاصر همچون ملک الشعرای بهار ، اخوان ثالث و دیگر هنرمندان، دماوند همواره وحدت بخش بیان آنها بوده است.
شهرت کوه دماوند در اساطیر بیش از هر چیز در این است که فریدون ، ضحاک را در آن جا در غاری به بند کشید و ضحاک آن جا زندانی است تا آخرالزمان که آزاد شود و کشتن خلق را آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه، باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های اوست.
دماوند همچنین در داستان آرش کمانگیر نیز جایگاه ویژه ای دارد و بلندای دماوند در طولانی‌تر شدن مرز ایران با تورانیان باستان تاثیر زیادی داشته است.
شکل شاه
شکل شاه یکی دیگر آثار تاریخی جاده ۷۷ است که با توجه به مخفی بودن آن در دیواره های سنگی رودخانه هراز هر ساله مشتاقان بسیاری را به سمت خود جذب می کند. این بنای تاریخی در ۶۰ کیلومتری جنوب شهر آمل در جانب غربی تونل وانا در کنار محور ارتباطی تهران به آمل و در تنگه باستانی موسوم به بند بریده، و در نزدیکی چشمه آب معدنی استراباکو قرار دارد.
نقش برجسته‌ای که هشت متر طول و سه متر و ۴۰سانتیمتر عرض دارد که در فرورفتگی به عمق ۱۳۰ سانتی متر قرار دارد.این اثر در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور وی در سال ۱۲۹۵ هجری قمری کنده شده است.
این نقش برجسته در سال ۱۲۹۵ و با اتمام عملیات بهسازی مسیر لاریجان (هراز) به عنوان یادبود نقشی از شاه قاجار در یکی از صعب العبور ترین نقاط این مسیر به نام "تنگ بندبریده" بر سینه کوه و مشرف بر رود خروشان هراز حک گردید.
این نقش برجسته که در محل به شکل شاه معروف است جدید ترین و آخرین نقش برجسته تاریخی ایران در بین ۱۰۵ نقش برجسته کشف شده به شمار می‌آید و در آن ناصر الدین شاه سوار بر اسب در وسط و ۱۰ تن از درباریان در طرفین شاه حجاری شده است.در اطراف این نقش برجسته اشعاری در مدح ناصرالدین شاه و فرمان او در خصوص مرمت راه لاریجان حک شده است.
قلعه شاهاندشت ، اسرار جاده هراز
یکی از هیجان انگیزترین و عجیب‌ترین بناهای تاریخی جاده هراز ، قلعه شاهاندشت یا قلعه ملک بهمن و آتشکده آن است که بر بلندای ۲۲۰ متری دره هراز و در لبه صخره ای صعب العبور ساخته شده است.
این قلعه که دِمُرگان (رئیس تیم حفاران فرانسوی در دوران قاجار) آن را بدلیل نداشتن ورودی قلعه فرشتگان می داند، در کیلومتر ۹۶ جاده هراز و در نزدیک شهر لاریجان است. البته پیشینه ساخت قلعه ساسانی شاهاندشت را حدود سه هزار سال نیز تخمین زده اند.
برخی از گمانه ها حکایت از ساخت این قلعه در دوران فرمانروایی ساسانیان دارد. این قلعه در کنار آبشار زیبای شاهاندشت قرار دارد و از نظر مهندسی و ساخت ، طراحی بسیار جالبی دارد، به گونه ای که هیچ راه ورودی از اطراف قلعه وجود نداشته و تنها راه ورود آن در هنگام ساخت، مسیری زیر زمینی بوده که امروزه مسدود است.
علت نامگذاری "ملک بهمن" بر روی این قلعه این است که در دوره صفوی پایگاه ملک بهمن از حکام محلی لاریجان بوده که به دستور شاه عباس صفوی در سال ۱۰۰۵ هجری فتح گردید.
مسیر رسیدن به قلعه و آبشار ،گذشتن از پل روستای وانا، جاده روستای شاهان دشت، پارکینگ شاهان دشت، گذر از روستای زیبا، باصفا و پاکیزه شاهان دشت و پیاده روی چند دقیقه ای است.
برج سی شاهاندشت
برج سی شاهاندشت یکی دیگر از اماکن تاریخی روستای شاهاندشت جاده هراز است که قدمت آن به دوره پیش از اسلام باز می گردد.
برج سی شاهاندشت که در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۳۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
البته به دلیل تقریبا غیرقابل دسترس بودن این بنای تاریخی اطلاعات کمی از آن وجود دارد ، اما برخی از مورخان تاریخ ساخت آن را هم دوره با قلعه بهمن می دانند که بیشتر کاربرد دیده بانی بر روی دره هراز تا شعای دهها کیلومتری را فراهم می ساخت.
قلعه پولاد بلده
قلعه پولاد بلده یکی دیگر بناهای تاریخی جاده ۷۷ است که بر خلاف آثار تاریخی ذکر شده در درون دره هراز جای ندارد. این قلعه در منطقه بلده نور که امروزه به عنوان شهر بلده شناخته می شود قرار دارد که البته راه دسترسی به ان از جاده هراز است.
قلعه پولاد یا قلعه بلده که در کتب تاریخی به نام قلعه نور شناخته می شود، در شمال شهر بلده، بر بالای پوزه کوهی که رو به جنوب است، بنا شده است. قلعه پولاد بلده در بالای کوهی واقع شده که از سه سمت شمال، جنوب و شرق به دره های عمیق و پرشیب منتهی می شود. ورودی اصلی قلعه در سمت جنوب شرقی قلعه قرار گرفته است.
قدمت قلعه پولاد براساس برآوردهای باستان شناسان به زمان سلسله "باد و سپانان" طبرستان در حدود ۷۰۰ سال پیش می رسد. امروزه می توان پیاده تا بالای قلعه – قسمت شاه نشین آن - را پیمود. قلعه پولاد تمامی قسمت های یک مجموعه حکومت محلی از دروازه تا اصطبل واتاق های نگهبانی و محل های دیده بانی را داراست.
عملکرد قلعه پولاد بلده به طور قطعی مشخص نیست، اماشواهد و معماری قلعه این فرضیه را در ذهن می پرورد که شاید بنا به عنوان محلی برای زندگی ساخته شده و بهتر است گفته شود ممکن است این قلعه برای دفاع از شهر، طوری ساخته شده که در مواقع لزوم و در مقاطع زمانی خاص، برای زندگی تعداد زیادی از مردم مورد استفاده قرار گیرد.
همانطور که گفته شد قلعه بلده پس از انقراض سلسله‌پادوسپانی به دست صفویان و تسلط این خاندان بر منطقه نور و کجور فعلی همانند سایر قلاع طبرستان خراب و ویران شد و در صورت مرمت می‌تواند به یکی از جاذبه‌های بی نظیر جهانگردی تبدیل شود.
خانه نیما
نام نیما یوشیج بر هیچ ایرانی پوشیده نیست و خانه وی در روستای یوش بلده نیز امروزه یکی از آثارهای تاریخی جاده هراز به شمار می‌رود.
خانه نیما در دوران قاجار ساخته شده است و اجداد نیما در این خانه زندگی می‌کردند. این خانه به شیوه سنتی مناطق کوهستانی منطقه نور ساخته شده است.
این خانه قدیمی حیاطی مرکزی و تعداد زیادی اتاق در اطراف حیاط دارد و با آجرکاری و گچ‌بری‌هایی زیبا تزئین شده است.
داخل خانه هم به موزه‌ای تبدیل شده که در آن اشیای قدیمی و وسایل شخصی نیما نگهداری می‌شود. همچنین آرامگاه نیما، سیروس طاهباز، گردآورنده آثار نیما و بهجت اسفندیاری، خواهر نیما، در حیاط این خانه قرار گرفته است.
توصیه می شود اگر به روستای یوش رفته اید حتما از آرامگاه کیاداوود دیدن کنید. بالای روستای یوش گورستانی قرار دارد و بالای تپه‌ای که به این گورستان مشرف است، بنای کوچکی دیده می‌شود که به آرامگاه کیاداوود معروف است.
برخی معتقدند این بنا در زمان زرتشتیان آتشکده بوده است. کیاداوود یکی از فرزندان حاکم منطقه بوده، روایت است سه فرزند دیگر این حاکم در سه گوشه دیگر یوش دفن شده‌اند، اما این روزها فقط مقبره کیاداوود باقی مانده است.
آرامگاه کیاداوود که با اسم آتشکده کیاداوود هم شناخته می‌شود، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
البته آثار تاریخی دره ، جاده و رودخانه هراز به همن موارد ختم نمی شود که به دلیل محلی بودن بسیاری از بناهای تاریخی بسیاری از آنها دور از دیدگان در بلندای البرز خفته هستند که برای آن ذهن و قدم جست و جو گر نیاز است.
گزارشی از شقایق نائیجیان
/۱۸۹۹/۹۹۱۹