این آیین که اولین اسناد تاریخی مربوط به آن از دوران صفویه موجود است، به واسطه برخی ویژگی های بصری و زیبایی شناختی اش به عنوان یک میراث معنوی ناملموس سال ۹۲ در فهرست آثار ملی کشور نیز ثبت شد.
یک محقق، تاریخ نگار و پژوهشگر مسائل تاریخی و فرهنگی با بیان این که سند، مدرک و لوحی مربوط به تاریخ دقیق آئین و سنت "توق بندان" وجود ندارد، گفت: اما آنچه مشخص است، از دوران صفویه به بعد این سنت و آئین دست به دست و نسل به نسل در دیار استرآباد چرخیده و امروز تحویل این جامعه شده است.
محمود اخوان مهدوی گفت: سندی از تاریخ دقیق آغاز سنت "توق بندان" گرگان وجود ندارد و تمام مدارک و شواهد بیانگر اجرای این آیین از دوران صفویه است.
وی روز یکشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: علم بندان سابقه طولانی فرهنگ مذهبی مردم ایران دارد و به شکل و شیوه های متفاوت مانند آیین توق بندان گرگان نمایش دلداگی به اهل بیت و شهدای کربلا را به نمایش می گذارد.
وی بیان کرد: توق بندان آیین اعلام رسمی عزاداری های ماه محرم در محلات قدیمی گرگان است و به جز آن تا روز چهارم مراسم عزاداری در مساجد و تکایای بافت قدیمی این شهر برگزار نمی شود.
پژوهشگر مسایل تاریخی و فرهنگی گلستان افزود: از روز چهارم محرم، اولین توق در محله میرکریم به عنوان پیشگام بسته می شود و پس از آن، دیگر محلات اقدام به بستن و آماده سازی محلات خود برای آیین های عزاداری ماه محرم می کنند.
اخوان مهدوی ادامه داد: روز پنجم در محله نعلبندان با زیر مجموعه های محلات میخچه گران و پاسرو، روز ششم در محله سبزه مشهد با زیرمجموعه های دوشنبه ای، سرپیر و دباغان و در روز هفتم محله میدان با زیرمجموعه های دربنو، دوشنبه ای و شاهزاده قاسم، شاهد اجرای آئین های توق بندان است.
وی ادامه داد: در سال های اخیر و با اضافه شدن محلات جدید و تکایا در مناطقی مانند گرگانجدید، ملل و استقبال اصناف و هیات های مذهبی از آیین توق بندان، این رسم از محلات قدیمی خارج شده و در برخی مناطق دیگر نیز اجرا می شود.
این تاریخ نگار گلستانی گفت: از اواخر دوره صفویه با افزایش تکایا، بر تعداد توق های محلات قدیمی گرگان نیز افزوده شد اما در شکل اصلی آن، هر محله و هر زیر محله اش یک پیرتکیه و صاحب یک توق بود.
اخوان مهدوی افزود: برخی از توق ها نشانه اتحاد و ارتباط بین محله مرکزی با زیرمجموعه هایش است که در محله نعلبندان توق سه چله ای وجود دارد و این توق هر سال بطور چرخشی در پیرتکیه های نعلبندان، پاسرو و میخچه گران نصب می شود.
وی به فرایند بستن توق ها اشاره کرد و گفت: هر توق از مجموعه ای اجزا اغلب از جنس برنج، مسی و حتی نقره تشکیل شده که بر روی یک دسته بلند حداقل سه متری نصب شده و شامل سینی، قوپه و شاخه های سه پره و چهار پرده و یک تیغه بلند است.
وی افزود: این قطعات به صورت تکه تکه در خانه متولی، تکیه یا مکان های معتبر و مقدس نگهداری شده و چند روز قبل از توق بندان، توسط اهالی و متولیان این اجزا با گلاب معطر شسته و با آب نارنج تمیز و براق می شوند.
این پژوهشگر گلستانی افزود: توق ها پس از حضور دسته های عزاداری در منزل متولی یا واقف، به بزرگترین مسجد محل منتقل شده و در آنجا قطعات بر روی هم نصب می شود.
اخوان مهدوی اضافه کرد: توق ها تا قبل از غروب آفتاب در مساجد قرار داده شده و سپس بر دوش جوانان و بزرگان محل تا جلوی تکایا حمل می شود و تا ۲۸ صفر جلوی درب تکایا آویزان خواهد ماند.
آیین‌های ماه محرم یکی از باثبات‌ترین و ارزشمندترین فرهنگ‌های به‌جای مانده از سده‌های دور تاریخ ایران است.
با وجود یکسان بودن اندیشه‌های مردم ایران در عزای سالار شهیدان، برنامه‌های اجرا شده در نقاط گوناگون دارای تنوع و جاذبه‌های خاص است که تمرکز بر شناخت دقیق رمز و راز پیدایش آن‌ها در روزهایی که فرهنگ‌ها یکی پس از دیگری در حال نابودی و فراموشی است، ضروری‌تر باشد.