دولت طی یکی دو سال اخیر سرمایه‌گذاری سنگینی در حوزه اشتغال روستایی کرده است. این امر از جهاتی حاکی از تغییر رویکرد دولت به روستاهاست. طی چهار دهه اخیر تلاشها و سرمایه گذاریهای سنگینی در حوزه تامین زیرساختهای روستایی اعم از حمل و نقل، آب و برق و گاز، آموزش و بهداشت، شبکه های ارتباطی، در مناطق روستایی صرف شده است با این وجود روستاها کماکان از سکنه خالی شده است. این در حالی است که روستاها به عنوان یکی از ارکان قابل اعتنای منظومه اقتصاد مقاومتی تعریف شده و نقش‌آفرینی لازم را داشته باشد. اختصاص پرداخت ۱۸ هزار میلیارد تومان برای اشتغال روستایی در واقع اقدامی برای رفع این خلاء به شمار می رود. هرچند هنوز کارهای بر زمین مانده زیادی برای بهره گیری مناسب از ظرفیت‌های خدادادی این بخش مهم کشور باقی مانده است. با این وجود برداشتن این گام بلند امیدواری‌های زیادی ایجاد کرده است. به همین بهانه به سراغ «محمد امید» معاون توسعه روستایی و مناطق محروم کشور رفته و در این باره به گفت و گو کردیم «فرایند پرداخت تسهیلات برای اشتغال پایدار روستایی، مزیت پرداخت این تسهیلات، موفقیت این طرح، موارد انحرافی آن، شغل ایجاد شده، سهم زنان شاغل روستایی و مهاجرت معکوس» از مهمترین محورهای این گفت و گو است.
ایرنا: ماموریت‌های معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم چیست؟
امید: معاونت توسعه روستایی اخیرا در چند بعد خیلی جدی‌تر کار می کند. براساس قانون بودجه و الزامات آن که مصوبه وزیران است این معاونت بر پروژه های عمرانی کل روستاهای کشور نظارت می‌کند. یعنی در زمینه راه، برق، گاز، بهداشت، آموزش و پرورش و همه بخش هایی که به روستاها خدمات می دهند معاونت نظارت کرده و هر سه ماه یک بار گزارش نظارتی تهیه می‌کند. کار خوبی که در معاونت توسعه روستایی اتفاق افتاده بحث بسیار مهم اشتغال روستایی است که به نظر من باید بیش از بحث توسعه زیربنایی به آن توجه شود. چرا که اگر در روستا برای مردم اشتغال ایجاد کنیم، می‌توانیم آنها را نگه داریم اما تنها با آب، برق و گاز نمی شود کسی را در روستا نگه داشت. و اگر هم کسی به واسطه این زیرساختها در روستا بماند این حضور برای زندگی دائم در روستا نیست چرا که کارشان در کارشان در شهر است و برای آرامش و سرزدن به قوم و خویش و این که ملکی در روستا داشته باشند به روستا بروند که این هدف ما نیست. هدف ما این است که در روستا کار و اشتغال، تولید، ثروت آفرینی و تحرک وجود داشته باشد که مطلوب هر نظامی است.
در این راستا تمرکز دولت دوازدهم بر ایجاد اشتغال برای روستاییان و تامین تسهیلات برای اشتغال پایدار در روستاها بود که در این راستا از سال گذشته ۱۸ هزار میلیارد تومان از صندوق توسعه ملی برای کمک به اشتغال پایدار روستاها اختصاص داده شد و تا امروز نزدیک به ۹ هزار میلیاردتومان از بانکها وصول شده است. ۱۳ هزار میلیارد آن آزاد شده و در اختیار بانکها قرار گرفته است. این کار توسط سامانه، نیروها و امکانات وزارت کار در حال انجام شدن است. یک کارگروه ملی مرکب از معاونت توسعه روستایی، سازمان برنامه و بودجه و وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی این کار را مدیریت می کنند تا کار به نحو احسن انجام شود که به نظرم بزرگترین کار دولت دوازدهم برای روستاییان است.
ایرنا: این تسهیلات در مقایسه با سایر تسهیلاتی که به شهروندان داده می شود، چه مزیتی دارد؟ برای جلوگیری از انحراف منابع چه تمهیداتی اتخاذ کرده اید؟
امید: در حاضر تسهیلاتی با نرخ ۴، ۶ و ۹ درصد در کشور وجود ندارد. دولت این تسهیلات را برای اشتغال پایدار روستاییان و عشایر در نظر گرفته است. در مناطق مرزی ۴ درصد، نقاط غیرمرزی ۶ درصد و سرمایه درگردش ۹ درصد است در واقع چنین تسهیلاتی در هیچ بخش دیگر نداریم. این توجه هم حاصل طرح و لایحه ای بود که دولت به مجلس پیشنهاد داد و با عنایتی که رهبر معظم انقلاب همواره به روستاییان داشت مورد تصویب مجلس قرار گرفت و اجازه آن داده شد.
یکی از توجهات و دقت های ما و عمده وقتی که حوزه معاونت را می گیرد این است که از منابع به درستی استفاده شود. باید بتوانیم اعتماد مسئولین را جلب کنیم که پرداخت این منابع را به طور مستمر داشته باشیم چرا که اشتغال روستایی در عرض یک سال و دو سال با این منابع راه نمی افتد و نیاز به حمایت مستمر دارد.
موضوع مهم دیگر برای ما انسجام و هماهنگی بین دستگاه‌هایی است که در روستاها کار می کنند. ما خلاء انسجام و هماهنگی در این بخش داریم و باید کار بیشتری شود. در روستاها دستگاه‌های دولتی، دستگاه‌های متعلق به حاکمیت، بخش خصوصی و مراکز خیریه فعال هستند و باید آنها را هماهنگ و هدایت کنیم تا در یک مسیر حرکت کنند تا بتوانیم نتیجه کار آنها را ببینیم.
ایرنا: فرایند پرداخت تسهیلات در بخش‌های مختلف چگونه است؟
امید: قانون اشتغال پایدار روستاییان و عشایر سهم هر بخش از اول برای هر استان مشخص شده بود به طور مثال سهم بخش کشاورزی ۴۵ درصد، بخش گردشگری و صنایع دستی ۱۵ درصد و صنایع کوچک ۱۰ درصد پیش بینی شده که استارتاپها و دانش بنیان هم در آن قرار می گرفت. هریک از این بخش ها هرچقدر سهم داشت ما آن را در اختیار دستگاه های مربوطه قرار دادیم. برای مثال به وزارت جهاد کشاورزی استان گفتیم اگر سهم این استان ۱۰۰ میلیاردتومان است ۴۵ میلیارد تومان را باید شما معرفی کنید. وزارت کار هم سامانه کارا را تعریف کرد. مردم برای شروع باید در آنجا ثبت نام و طرح خود را اعلام می کردند. در این سامانه زیرگروه های مختلفی تعریف شده است. وقتی این کار انجام شد از طریق سیستم کارا به دستگاه مربوطه ارجاع می شد. یعنی زمانی که روستاییان در زیرگروه‌ها شرکت می کنند و مدارک مورد نیاز اشتغال را در آنجا تحویل می دهند باید از وزارت جهاد مجوز بگیرند. بعد به کارگروه معرفی می شود و کارگروه به بانک معرفی می کند و بانک طرح را بررسی و کارشناسی می کند که آیا وام گیرنده امکانات و قدرت برگرداندن تسهیلات را دارد یا خیر؟
در حال حاضر در حال پرداخت تسهیلات مرحله دوم هستیم، ۱۳ هزار میلیارد و ۳۰۰ میلیون آزاد شده است و در اختیار بانکها قرار گرفته است. ۱۸ هزار میلیاردتومانی که بحث از آن می کنیم درست است که ۹ هزارمیلیارد آن پرداخت شده ولی ۲۳ هزار میلیاردتومان طرح در بانکها است در واقع ما طرح جدید نداریم اگر طرح جدیدی هم ارایه شود در قالب بازپرداخت تسهیلات می توانیم این کار را انجام دهیم که در این زمینه با فراکسیون اشتغال مجلس به نتایج خوبی رسیدیم که بتوانیم از بازپرداخت تسهیلات استفاده کنیم و دولت هم نظرش در این مورد مثبت است.
ایرنا:چه مقدار از این تسهیلات و برای چند طرح تاکنون پرداخت شده است؟
امید: تاکنون نزدیک به یکصد هزار طرح اشتغال در قالب این طرح درخواست شده است که بالغ بر ۹ هزار میلیارد تومان برای این طرح‌ها پرداخت شده است. مجموعا ۱۸ هزارمیلیاردتومان طرح به دولت وصول شده که به تدریج داده می‌شود.
سهم هر اشتغال و واحد تولیدی تقریبا بالای ۱۰۰ میلیون تومان است البته در روستا برای هر شغل ۳۰۰ میلیون، ۲۰۰ میلیون و حتی ۱۰ میلیون هم پرداخت شده است. در مجموع برای هر شغل به طور میانگین ۴۰ میلیون تومان از طریق این منابع پرداخت شده است. آمار اولیه نشان می‌دهد که این تسهیلات توانسته چهار تا پنج دهم درصد بیکاری روستایی را کاهش دهد. در سال ۹۵ و ۹۶ سهم اشتغال روستاها در بهترین شرایط در سبد اشتغال کشور حدود ۳ تا ۵ درصد بوده است ولی در سال ۹۷ که این تسهیلات تزریق شد این رقم به ۲۷ درصد رسیده است. این نشان می دهد که سهم اشتغال روستایی از سبد اشتغال کشور را ۲۰ درصد افزایش داده‌ایم.
ایرنا: با پرداخت این تسهیلات تاکنون چه تعداد شغل در روستاها ایجاد شده است؟
امید: بر اساس آماری که بنگاه‌های اقتصادی دادند برای ۹ هزار میلیاردی که تاکنون پرداخت شده، بیش از ۲۰۰ هزار فرصت شغلی اعلام کرده اند ولی چیزی که ما پذیرفتیم و وزارت کار لیست آن را استخراج کرده و آنها دارند بیمه پرداخت می کنند نزدیک به ۱۵۰ هزار فرصت شغلی است.
ایرنا: به نظر شما این طرح چقدر در ایجاد اشتغال پایدار در روستاها موفق بوده و به اصطلاح انحراف نداشته است؟
امید: طرح اشتغال پایدار روستایی را خیلی ضروری و در کل موفق می دانم. البته ایراداتی به آن وارد است که باید رفع شود. دغدغه اصلی ما در معاونت توسعه روستایی این است که این اعتبارات حتما به روستا برود و تبدیل به اشتغال شود. نمی خواهیم اعتبارات به شهر برود و یا حتی روستا صرف کارهای غیراشتغالی شود. این موارد خط قرمز ما است. این تسهیلات بار اول است که به این بخش تزریق می شود. به طور طبیعی انحراف و ایراد هم دارد. اما انحراف هایی که تا الان احصاء شده در بدترین شرایط در برخی استانها ۱۴ تا ۱۵ درصد بوده است و در بعضی استانها هم انحراف آنها زیر ۲ تا ۳ درصد بوده است. البته موفقیت این طرح منوط بر این است که کارگروه قوی تشکیل شود و مرتب مسائل رصد و پیگیری شود تا انحرافات آن به حداقل برسد.
ایرنا: در خصوص نقاط قوت و ضعف این طرح توضیح دهید؟
امید: بار اول است که این طرح در کشور اجرا می شود و همه ارکان استانی دولت از جمله کارگروه‌های اشتغال استانها، فرمانداری‌ها در سراسر کشور، وزارت جهاد و صنعت درگیر آن هستند. ممکن است که ضعف‌هایی هم داشته باشد، تاکنون آسیب‌شناسی صورت گرفته که در کارگروه ملی موارد نقاط ضعف استخراج شده است.
یکی از نقاط ضعف این طرح این است که استانداران اختیارات کمی دارند که باید به آنها در این زمینه اختیارات بیشتری داده شود. دوم این که پرداخت تسهیلات منحصر به چند بانک است. این یعنی مجلس نباید مصوب می کرد که پرداخت تسهیلات از کدام بانکها باشد و الزاما با این چهار بانک کار شود. دولت باید آزاد باشد با هر بانکی که راحت تر است کار کند. مورد سوم این است که رسته های شغلی و سهم هر گروه شغلی توسط استانداری‌ها مشخص شود.
به طور مثال ما گفتیم ۴۵ درصد به کشاورزی اختصاص داده شود، ۱۵ درصد گردشگری و صنایع دستی، بعضی از استانها هستند که استان‌های کشاورزی هستند که ۴۵ درصد اختصاص دادند به آنها کافی نیست باید این مقدار به ۶۰ درصد برسد. بعضی از استانها گردشگری است که باید ۲۵ درصد تخصیص داده شود بنابراین تصمیم گیری را در این زمینه در اختیار استانها باشد. این سه مساله از مهمترین موارد در آسیب شناسی ها است که مورد توجه قرار گرفته است.
ایرنا:با توجه به این اقدامات آیاآماری از مهاجرت معکوس روستاییان هم دارید؟
امید: آمارهای اولیه که از مرکز آمار کشور استخراج شده خوشبختانه حاکی از آن است که مهاجرت معکوس در کشور رقم خورده است. یعنی سهم مهاجرت روستا به شهر کمتر از مهاجرت شهر به روستا است. البته این یک بحث کلی است و نیاز به بررسی دقیق جامعه شناختی دارد که آنهایی که می آیند چه کسانی هستند و آنهایی که بر می‌گردند برای چه برمیگردند، چقدر تولیدکننده هستند چقدر برای اسکان می روند. اینها باید احصاء شود که البته باید مرکز آمار این کار انجام دهد. اما در مجموع سفرهای استانی و دیدارها و خدماتی که دولت به روستاها برده و تسهیلاتی که برای ساخت مسکن در نظر گرفته است باعث شد که روستاها رونق بهتری بگیرند.
جمعیت روستایی کشور اول انقلاب ۲۱ میلیون نفر بوده است الان هم ۲۱ میلیون نفر است ولی آن ۲۱ میلیون اول انقلاب ۶۵ درصد جمعیت کشور بود و امروز این ۲۱ میلیون نفر ۲۶ درصد جمعیت کشور است یعنی آن ۲۱ میلیون سرجایش مانده است. در واقع روستا همسان با جمعیت شهر کشور رشد نکرده است. اگر می‌خواست آن جمعیت بماند جمعیت روستا بالای ۵۰ میلیون بود. اما این ترکیب بهم خورد.
ایرنا: با وجود سرمایه گذاری سنگینی که دولت از ابتدای انقلاب در توسعه زیرساختهای مناطق روستایی انجام داد با این حال فرایند مهاجرت متوقف نشد و روز به روز تعداد بیشتری از روستاها خالی از سکنه شدند. آیا تاکنون‌آسیب شناسی از این وضعیت کرده اید که چرا این سرمایه گذاری نتوانسته باعث ماندگاری روستاییان در روستاها شود؟
امید: به هر حال محدود بودن ظرفیت‌ها در روستاها، کمبود امکانات از دلایل مهم مهاجرت روستاییان بوده است. البته در این سالها روستاها با توجه بهتر شدن زیرساخت ها و استفاده از روش های جدید در کشاورزی بهره وری به طور قابل توجهی بالا رفته است یعنی اگر قبلا یک زمین کشاورزی نیازهای یک خانوار را جواب می داد، الان همین زمین می تواند به چند خانوار پاسخگو باشد. سیستم های جدیدی آبیاری، پروش محصولات گلخانه‌ای، بهبود کیفیت بذر، روش‌های جدید کشت و فرآوری محصولات کشاورزی اینها همه باعث بالا رفتن بهره وری شده است. از طرف دیگر فرآوری محصولات خود باعث اشتغال جدید در روستاها شده است. با عنایت به این موارد من قاطعانه می گویم مهاجرت معکوس در کشور دارد رقم می خورد. شرایط روستاها نسبت به قبل از انقلاب در مجموع رو به بهبود است حتی ورود سیستمهای جدید شغلهای دانش بنیان و استارتاپها شرایط را برای تولید و عرضه محصولات روستاییان بهتر کرده است. در همین چهارمین نمایشگاه توانمندی های روستایی که مردادماه امسال برگزار شد، ۴۰۰ استارتاپ روستایی برای شرکت در آن تقاضا داده بودند که ما با توجه به ظرفیت و توانی که داشتیم توانستیم حدود ۱۰۰ استارتاپ را انتخاب کنیم. واقعا استعدادهای خوبی در روستاها وجود دارد. در حوزه فروش محصولات که کارهای خوبی صورت گرفت و استارتاپهای فعالی در حال کار در این حوزه هستند. این استارتاپهایی محصولات کشاورزی را با اطمینان از باغدار می‌خرند و از همان طرف برای آن پیدا می‌کنند.
البته ما در آغاز یک راهیم اما قطعا استارتاپها و شرکت‌های دانش بنیان سال به سال قوی تر می شوند، تکنولوژی و بهره وری در روستا بالا می رود و تولید در واحد سطح بالا خواهد رفت که همه اینها در تقویت بنیه روستایی کشور مفید خواهد بود.
پایان بخش اول