در آیین های سوگواری اسلامی به خصوص در مذهب تشیع مداحی یکی از پراهمیت ترین مقوله ها بوده، هست و خواهد بود. اما مداحی چیست؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت، مداحی گونه ای از هنر خواندن بر بستری از اعتقادات است که بر حسب زمان و مکان دستخوش تغییرات و دگرگونی هایی در شیوه ها و سنت های اجرای شده است. و این توانایی به روز شدن در مداحی همواره با نظرات موافق و مخالفی همراه بوده است.
هنردر جغرافیای مذهب
مداحی و ذکر مصیبت عضو جدایی ناپذیر از آیین ها و سوگواری های مذهبی در کشورهای شیعه و به‌خصوص ایران است. به اعتقاد برخی، مداحی یا روضه‌خوانی یکی از هنرهای نمایشی ملی و مذهبی ایرانیان همچون شبیه‌خوانی، پرده‌خوانی، نقالی است و به اعتقاد بسیاری دیگر این رسم و آیین فراتر از آن است که آنرا در زیرمجموعه هنر به شمار آوریم؛ به هر شکل صورت هنری این سنت بزرگترین عامل در گشوده شدن راه نو آوری و بدعت بوده است.
مداحی و مرثیه خوانی از صدر اسلام تا امروز
با نگاهی اجمالی به تاریخ اسلام از صدر تا امروز، درمی‌یابیم مداحی ریشه‌ای تاریخی در سیره پیامبر و اهل بیت دارد. در زمان پیامبر، اشعار زیادی هم در مدح و ثنای خداوند و هم در مدح پیامبر و هم در رابطه با وقایع تاریخی مثل غدیر خم سروده شده که بسیاری از این اشعار در دیوان‌های مختلف شعری؛ از جمله دیوان صاحب بن عباد (کاتب و وزیر آل بویه در قرن چهارم هجری قمری) موجود است و حتی علامه امینی (از مراجع بنام شیعه متوفی به سال ۱۳۴۹ شمسی) در کتاب الغدیر بسیاری از این اشعار را آورده‌است. مرثیه در اصل به معنای ابراز تأثر و تأسف بر فقدان عزیزان است. مرثیه از دوران شخص اول اسلام یعنی پیغمبر اکرم (ص) شروع شد. اخبار تاریخی وجود دارد مبنی بر اینکه بعضی از شعرای مشهور عرب جاهلی که زندگی جاهلی پیش از اسلام را درک کرده بودند پس از مسلمان شدن، اولین قصایدشان در محضر پیغمبر اکرم (ص) متضمن نوعی اظهار پشیمانی از گذشته و به تعبیر اصطلاحات اسلامی، توبه و همچنین مدح پیغمبر اکرم (ص) بود.
روضه خوانی چیست؟
گفته می‌شود در طول تاریخ به خصوص بعد از واقعه کربلا از آنجا که مداحان در ایام محرم به خواندن بخش‌هایی از کتاب روضه الشهدا نوشته کمال‌الدین حسین بن علی سبزواری (۸۴۰ ه ق سبزوار تا ۹۱۰ ه ق هرات) مشهور به مولانا حسین واعظ کاشفی، می‌پرداختند، واژه روضه خوانی به تدریج باب شد و تاکنون استفاده می شود.
تعبیر مداحی، تعبیر فارسی نسبتاً متأخری است. هنگامی که مذهب شیعه در ایران اعلام رسمیت یافت و مراسم شیعه؛ از جمله عزاداری برای ائمه به ویژه امام حسین (ع) راه افتاد تعبیرات دیگری از قبیل مرثیه‌خوانی بود؛ اما اخیراً تعبیر مداحی غلبه پیدا کرده است که اصل آن، خواندن شعر در مدح و مرثیۀ ائمه است که غالباً جنبۀ مرثیۀ آن بیشتر از مدح است.
اولین شعرا و مداحان
بسیاری از اندیشمندان دینی معتقدند در سیرۀ نبوی، از دو شاعر به عنوان شعرای شناخته شده حضرت رسول نام برده شده است؛ یکی از این شعرا حسان پسر ثابت انصاری است. او بعد از هجرت پیغمبر (ص) تا رحلت آن حضرت، شاعر پیامبر بود که در هر پیشامد و جنگ و غزوه‌ای برای حماسه‌سرایی و تقویت معنوی و روحیۀ مسلمانان هجو و نکوهش و سرزنش دشمنان اشعاری می سرود و از سوی پیغمبر تشویق می‌شد تا پاسخ مشرکین را بدهد و آنها را بی‌جواب نگذارد؛ اما او همواره از استعمال کلمات نابه‌جا و ناسزا منع می‌شده است.
دومین شاعر، مالک بن کعب انصاری (غروی) است او از طایفۀ بنی قریظه یهودیان بود که بعدها مسلمان شد، ذوق شعری داشت و شاعر شد و در کنار حسان بن ثابت انصاری شعر می‌گفت؛ بنابراین پیغمبر اکرم (ص) دو شاعر داشت که هم او، هم مسلمانان و هم اسلام را مدح و دشمنان را هجو و دفع می‌کردند.
از یک تشویق تا جاودانگی
یکی از مهمترین علل بقای مداحی در تاریخ اسلام از آغاز تا امروز تشویقی است که از آن دوران در تاریخ به نام حسان ابن ثابت انصاری به ثبت رسیده و باقی مانده است. حسان بن ثابت انصاری برای شعری که برای حادثۀ روز غدیر به نظم و شعر در آورد از پیغمبر اکرم تشویقیه دریافت کرد و در مقام تشویق او فرمودند: تا زمانی که با ما اهل‌بیت هستید به نفس قدسی (جبرئیل) مؤید باشید. این دعا مطلق و بی قید و شرط نیست؛ بلکه دعایی مشروط است و حسان بن ثابت انصاری بعد از رحلت پیامبر در کنار خلفا به ویژه خلیفۀ سوم عثمانی قرار گرفت.
نگاه امامان شیعه به مداحی
مداحی بعد از پیامبر ادامه داشت ولی با فرازوفرودهایی همراه بود، گفته شده ائمه به کسانی که مدحی می‌سرودند می‌گفتند گمان نکنید شما را تشویق می‌کنیم چون برای مدح من شعر سروده‌اید؛ بلکه به اعتبار حسن تعلم و یادگیری ادبیات، شما را تشویق می‌کنیم. مدح ائمه بعد از شهادت امام حسین (ع) و بعد از گذران دوران تقیه شدت یافت. امام باقر (ع) و بعد از ایشان امام صادق (ع) مردم را به احیا و زنده نگهداری نام اباعبدالله (ع) و نظم و شعر دربارۀ آن حضرت تشویق می‌کردند.
شعرایی در محضر امام باقر (ع) و امام صادق (ع) شعر می‌خواندند و تشویق می شدند و چون شعر آنها شعر مصیبت بود، از خانواده خود دعوت می‌کردند پشت پرده حاضر شوند و در شنیدن مرثیۀ امام حسین (ع) شرکت کنند و طبعاً بانوان رقت قلب بیشتری دارند؛ بنابراین زودتر به حالت گریه و زاری می‌افتند و گریه و زاری آنها مهیج گریه و زاری مردان می‌شود. این وضعیت تا دوران امام رضا (ع) ادامه داشت.
مداحی، موسیقی وردیف‌های آوازی
در هر صورت و با هر تعبیری مداحی امروز ما که در ایام محرم بیشترین نمونه های آن را سراغ داریم، ارتباطی تنگاتنگ با هنر موسیقی و آوازخواندن دارد. بسیاری از مداحان باسابقه و مداحانی که امروز دیگر در میان ما نیستند مهارت های انکار نشدنی در خواندن و تسلط تحسین برانگیزی در دستگاه ها و گوشه های موسیقی ایرانی داشتند که نمونه بارز آن را می‌توان در خانواده موذن زاده اردبیلی و افرادی نظیر حاج حمید منتظر سراغ گرفت که اذان مرحوم موذن زاده در دستگاه بیات ترک، گوشه روح‌الارواح خوانده شده است.
گوشه روح‌الارواح تحریرهای بسیاری دارد اما این مداح و موذن فقید با تیزبینی ضمن استفاده از این دستگاه موسیقی بدون اینکه از تحریرهای فراوان این گوشه بهره ببرد اذانی گفت که در اوج زیبایی و معنویت هرگز جنبه الهی آن را فدای جنبه زیبایی شناسانه موسیقی آن نکرد و پس او هم بسیاری مداحان و موذن های قدیمی باور عمیقی بر اولویت معنویت بر زیبایی شناسی داشتند.
بسیاری مداحان پیشکسوت و قدیمی، دستگاه شور را مادر دستگاه‌های موسیقی می‌دانند و معتقدند کسی که دستگاه شور را بداند به راحتی می‌تواند دستگاه‌های دیگر را فرا بگیرد. آنها معتقدند در دستگاه شور، آوازهایی نهفته است که در ارائه بهتر اجرا به خواننده کمک می‌کند.
سوز و گداز در سایه تقوی
در مداحی از دیدگاه مداحان قدیمی و پیرو سنتهای اصیل این هنر، سوز داشتن و آگاهی از دستگاه‌های موسیقی، لازم و ملزوم یکدیگرند. به عبارتی، سوز و گداز، جایگاه خود و دانستن دستگاه‌های موسیقی نیز جایگاه خود را دارند. صدای یک مداح، زمانی سوز خواهد داشت که عرفان و تقوای بالایی داشته باشد، اما دانستن دستگاه آوازی، سوز نمی‌خواهد. هرچند اگر برای ایجاد شور در مجلس، دستگاه‌ها را بدانیم، خوب است. کسانی که با ادوات موسیقی آواز می‌خوانند، صدایشان سوز ندارد. در واقع، خوانندگان نیازی به سوز در صدایشان ندارند؛ اما صدای یک مداح به سوز احتیاج دارد و آگاهی از دستگاه‌های موسیقی صدای او را زیباتر می‌کند. بسیاری مداحان معتقدند خوانندگان مذهبی باید از دستگاه‌های موسیقی آگاهی داشته باشند تا ضمن اجرای زیبا، حنجره‌شان خسته نشود. حُسن دیگر آگاهی از دستگاه‌های موسیقی، این است که خواننده می‌داند مثلاً در مولودی از چه دستگاهی استفاده کند که نشاط بیشتری داشته باشد یا در حُزن چه دستگاهی استفاده کند که سوز بیشتری به صدایش ببخشد.
مداحی در ایران
پیشتر در باره مهد و خواستگاه اصلی مداحی و روضه خوانی صحبت شد اما به صورت دقیق این پدیده در ایران از عهد صفویه با این باور و روایت که روضه خوانی، به معنای ذکر مصیبت سید الشهدا (ع) و مرثیه خوانی برای ائمه معصومین (ع) مورد تشویق امامان و یکی از عوامل زنده ماندن نهضت حسینی است رواج یافته و باعث پیوند روحی و عاطفی شیعه با اولیای دین شده است.
در روایاتی به نقل از ائمه اطهار (علیهم‌السلام) آمده در سوگ امام حسین (ع) گریستن، گریاندن و خود را به گریه واداشتن، پاداش‌هایی عظیم دارد و مایه دستیابی به رحمت الهی، سعادتمندی و ورود به بهشت جاویدان می‌شود. در برخی روایات، تصریح شده پاداش‌های مذکور در برابر گریه‌ای اندک، به فرد گریه‌کننده عطا می‌شود. بی گمان این روایات در برپایی عزاداری امام حسین (ع)، بقا و تداوم آن نقشی فراوان داشته است. بر اساس این باور تاریخی و مستند به روایات، اشک ریختن و گریستن در مصائب اهل بیت (ع)، نشانه عشق به آنان است و علاوه بر سازندگی‌های تربیتی برای سوگوار، موجب اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره‌مندی از شفاعت اباعبدالله الحسین است.
مدرنیته؛ آغاز دوران خطر و انحراف
از روایاتی که به نقل از ائمه اطهار (علیهم‌السلام) آوردیم، روشن شد در سوگ امام حسین (ع) گریستن، گریاندن و خود را به گریه واداشتن، پاداش‌هایی عظیم دارد و مایه دستیابی به رحمت الهی، سعادتمندی و ورود به بهشت می‌شود. اما در گذر زمان نگاه ویژه به اصل گریاندن باعث شده برخی بدون توجه به انحرافی که در مسیر خود پیدا کرده اند تمام تلاش خود را صرف گریاندن به هرقیمتی حتی عبور از مرزهای اصالت این هنر و قربانی کردن وظیفه خطیر امانتداری در بیان نکات تاریخی و اضافه کردن خرافه ها و داستانسرایی های بی پایه و حتی دروغ و خیالپردازی بکنند.
مستی شراب گریه وغفلت از حقیقت
محمد صحتی سردرودی در کتاب خود با عنوان حریف شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین (ع) به نکته بسیار ظریفی اشاره می‌کند. به اعتقاد وی «بسیاری از تحریفات و افسانه پردازی ها و حتی بدعت ها در شیوه اجرایی مداحی نه از سوی دشمنان که به واسطه عمق کم آگاهی در بین برخی از دوست داران اهل بیت و امام حسین (ع) و یارانش صورت گرفته و ریشه این رویداد چیزی نیست جز باور بر این که گریه کردن و گریاندن برای حسین اجر و ثوابی بس عظیم دارد. و به همین خاطر است که راه برای ورود و اشاعه انواع و اقسام روایات بی پایه و اساس در باره واقعه کربلا به مدح و مداحی باز شد تا با هرچه بیشتر احساسی کردن فضا مخاطب شیفته اهل بیت را تا آنجا که ممکن است تحت انواع و اقسام فشارهای روحی و عاطفی قرار دهند و هرچه می‌توانند بگریانند.
این نگاه و زاویه دید باعث شد تا امروزه برخی از مداحان بدون توجه به اصالت این میراث معنوی بعضا قطعاتی از موسیقی پاپ ایرانی در دهه های گذشته را به واسطه جذابیت شنیداری و ارجاعات نوستالژیک با تغییر ریتم و سبک خواندن به عنوان مرثیه در جلسات اجرا کنند.
سردرودی معتقد است این باور ماکیاولی که هدف وسیله را توجیه می‌کند یکی از مهم ترین علل تحریفات و بدعت‌های بی دلیل و بی ثمر در مداحی و مراسم ویژه عزاداری اهل بیت به شمار می آید.
اما بی شک، دروغ از گناهان کبیره است و خدا را نمی‌توان با گناه و معصیت پرستید و تصور اینکه با دروغ پردازی و افسانه سازی می‌توان به تکایا و هیات های حسینی رونق بخشید و به خدا نزدیک شد اشتباهی است بزرگ.
منابع:
- سردرودی، محمد. «تحریف شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین». چاپ اول. ۱۳۸۳. انتشارات امیرکبیر