در تاریخ ادبیات، شعر آیینی همواره با فراز و فرودهایی همراه بوده و پس از انقلاب اسلامی به ادبیات معاصر نیز سرایت کرده و تحولاتی را در حوزه شعر و ادب ایجاد کرده است ، پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بستری برای ورود شاعران به مبانی و مفاهیم مذهبی ایجاد کرد بگونه ای که یکبار دیگر شاهد اوج و درخشش شعر آیینی و مذهبی در بین گونه های مختلف این سبک ادبی بوده ایم.
شعر آیینی و عاشورایی با هدف اشاعه آموزه های دینی و مذهبی و معارف انسان ساز اسلامی با هنرمندی سروده می شود و می توان آن را شعر استکبار ستیزی، عدالتخواهی ،بیدارگری، افشا کننده و حرکت آفرین نامید که با آغاز دفاع مقدس این گونه ادبی از بطن شعر انقلاب بیرون آمد ، شعری که در جبهه های نیرد حق علیه باطل نیز شور آفرینی و حماسه ایجاد کرد.
شعر آیینی و بدنبال آن شعر عاشورایی به مثابه شب چراغی برای در راه ماندگان و گمشدگان است و گستره آن باید بسی فراتر از مدح و مرثیه باشد. اگرچه مدح و مرثیه در جای خود خوب است، ولی همه سرمایه شعر آیینی نیست. اقیانوس شعر آیینی گوهرهای ناب و ناسفته دیگری دارد که صید این گوهرها غواصان دریادل و خطر آشنا می خواهد، غواصان از جان گذشته ای که «خطر کردن» را آموخته اند.شعر عاشورایی باید روح مقاومت، پایداری و بیداری را به کالبد جامعه بدمد و سیمای امام عاشورا و یارانش را با صلابت و اقتدار به تصویر بکشد.
امروز و در چهل سالگی انقلاب بیش از هر زمان دیگر نیازمند آسیب شناسی در شعر آیینی و مذهبی به ویژه در ساحت شعر مدرن، پست مدرن و شعر نو هستیم که بر همین اساس و به منظور آسیب شناسی شعر آیینی بویژه شعر عاشورایی با یکی از پژوهشگران و استادان به نام حوزه شعر و ادب به گفت و گو نشستیم که در ادامه از خاطر می گذرد.
پژوهشگر شعر و ادب فارسی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به تشریح ویژگی های شعر آیینی پرداخت و گفت : این شعر با زبانی هنرمندانه و فاخر سروده می شود و شعر حق طلبی و عدالتخواهی است . شعر آیینی سیمای زلال انسان معاصر را به نمایش می گذارد از این رو شاعر آیینی باید وجدان بیدار جامعه دینی و فرزندان زمان خویش باشد.
رضا اسماعیلی در مورد آسیب های شعر آیینی و عاشورایی است گفت : اگر چه این نوع شعر مورد استقبال شاعران بوده است ، اما غفلت از محتوای مناسب ، مضمون و پرداختن به فرم و صورت ، آن را با تهدیدها و آسیب های جدی روبرو ساخته که ممکن است کم توجهی به آن آینده این گونه ادبی را تحت تاثیر قرار دهد .
نویسنده کتاب « بر آستان جانان» به کار بردن کلمات و تعابیر سخیف، مدح و منقبت صرف و غفلت از آسیب شناسی و نقد دینی ، از زبان اهل بیت (ع) سخن گفتن ، عجز و لابه کردن ،اسطوره سازی به جای اسوه سازی را از دیگر آسیب های شعر آِیینی دانست و گفت: بزرگ نمایی بیش از حد مصائب آن حضرت و یارانش در حماسه عاشورا و خلاصه کردن این رخداد عظیم در موضوعاتی چون گودال ، قتلگاه و سرهای بر نیزه شده ،عطش و اب از جنبه های حماسی و معرفت شناسانه قیام حسینی غفلت می شود.
وی در مورد نحوه به کارگیری ادبیات و واژگان در شعر عاشورایی نیز گفت : در شعر آیینی «تعهد ادبی» و «تعهد دینی» باید به موازات هم پیش برود. شعر آیینی تنها در التذاذ هنری، سخنوری و صنعتگری خلاصه نمی شود. شعر اصیل آیینی شعری است که علاوه بر ایجاد لذت هنری و تحریک احساسات، ما را به تفکر شاعرانه و اندیشیدن دعوت کند، یعنی همان رستاخیزی روح و تحولی انسانی و معنوی. هم چنان که علامه اقبال لاهوری به راستی و درستی گفته است «شاعری مسند انسان سازی» و هدایت است:
شعر را مقصود اگر آدم گری است
شاعری هم وارث پیغمبری است
اسماعیلی تصریح کرد : شاعری که به این مساله واقف است ، در لحظات ناب بودن و سرودن، هرگزحریم شعر را، به عرصه تاخت و تاز نفسانیات و صحنه شعبده بازی شیطان تبدیل نمی کند و بدون شک اگر امروز هدف غایی و نهایی یک شاعر از سرودن شعر زبان آوری و صنعتگری به قصد تحریک احساسات، وارونه جلوه دادن حقیقت، تفنن و سرگرمی، تحریک شهوت و یا کسب شهرت باشد، مصداق بارز «خسر الدنیا و الاخره» خواهد بود.
وی توضیح داد : اظهار خاکساری و فروتنی در مقابل خاندان رسالت کار پسندیده ای است ، ولی این اظهار فروتنی باید در دایره آموزه ها و تعالیم دینی باشد ، در غیر این صورت مجاز نیست .
خالق اثر «حنجره سرخ» در پاسخ به این سئوال که تناسب اشعار عاشورایی با وقایع امروز چگونه باید باشد ؟ افزود : در سال های اخیر عده ای با استناد به این که کار اصلی شاعر آیینی چیزی جز مدیحه گویی و مرثیه سرایی نیست، تلاش کرده اند تا خرج شعر آیینی را از شعر انقلاب جدا کنند.
وی گفت : این اقدام تبعات جبران ناپذیری برایی انقلاب دارد که کمترین آن را می توان انفعال و بی تفاوتی نسبت به مسائل داخلی جامعه ، جهان اسلام و سرودن شعر خنثی و بی خاصیت دانست .
استاد زبان و ادبیات فارسی تاکید کرد که اگر با این توطئه مقابله نشود، بدون شک شعر آیینی ما در برزخ «سکولاریسم» قرار می گیرد و از ایفای رسالت انسانی، اجتماعی و دینی خود که انسان سازی و جامعه سازی است باز می ماند.
وی تصریح کرد : آنچه در این میان باید مورد توجه قرار گیرد نه سیاست بازی و نه سیاست زدگی است ، بلکه پیروی دقیق و هوشمندانه شاعران و ذاکران آیینی از سیره سیاسی بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی(ره) و به رهبرمعظم انقلاب است نه چیزی کمتر یا بیش تر.
استاد زبان و ادبیات فارسی در خصوص اسطوره سازی یا اسوه سازی در شعر عاشورایی اظهار داشت : بسیاری از موارد بزرگان دینی را به عنوان قهرمانانی اسطوره ای، ماورایی و دست نیافتنی و در هاله ای از نور به تصویر می‌کشیم. یعنی بیش تر به وجوه افتراق شان می پردازیم و مسائلی چون معجزات آنها را برجسته می کنیم. در حالی که بزرگان دینی دو وجه و دو سیما دارند، چهره ملکوتی و چهره خاکی. پرداختن به چهره قدسی و ملکوتی بزرگان دین هم لازم است، ولی برای الگوبرداری، نیاز امروز ما پرداختن به وجوه اشتراک آنان با انسان معاصر است. ما برای تربیت نسل امروز نیاز به الگو داریم، و چه الگویی شایسته تر از بزرگان دینی.
خالق اثر « این مریم همیشه » اضافه کرد : ما باید بزرگان دینی را بیش تر به عنوان اسوه مطرح کنیم تا نوجوان و جوان جامعه ما بتواند در زندگی از آنان پیروی کند. بنابراین صرف بیان معجزات و کرامات - وجوه افتراق - کافی نیست، باید درکنار به تصویر کشیدن سیمای ملکوتی، سیمای انسانی بزرگان دین را نیز برای جامعه ترسیم کنیم و به بیان اشتراکات بپردازیم.
وی در مورد اینکه شعر عاشورایی باید به کدام سمت حرکت کند؟ گفت : شعر عاشورایی باید شعری بیدارگر، افشا کننده و حرکت آفرین باشد. شعری روشنی افروز و ظلمت سوز، به مثابه شب چراغی برای در راه ماندگان و گمشدگان؛ از این رو باید گستره آن بسی فراتر از مدح و مرثیه باشد.
این شاعر آیینی تاکید کرد : مدح و مرثیه در جای خود خوب است، ولی همه سرمایه شعر آیینی نیست. اقیانوس شعر آیینی گوهرهای ناب و نا سفته دیگری نیز دارد که صید این گوهرها غواصان دریادل و خطر آشنا می خواهد، غواصان از جان گذشته ای که «خطر کردن» را آموخته اند .
خالق اثر «سلام بر عاشورا » گفت : شعر عاشورایی باید روح مقاومت، پایداری و بیداری را در کالبد جامعه بدمد و سیمای امام عاشورا و یارانش را با صلابت و اقتدار به تصویر بکشد. مبارزه با تحریف و جهل و خرافه نیز از دیگر رسالت های شاعران عاشورایی است.
خالق کتاب « بانوی آب و آیینه » اضافهکرد : شعر عاشورایی شعر فضیلت‌ها و ارزش‌هاست. شعرعشق، حماسه، عرفان، حکمت، پایداری، ستم سوزی، استکبارستیزی، حق طلبی و عدالتخواهی است. هر کس چیزی غیر از این بگوید و به گونه‌ای دیگر بیندیشد، به یقین راه به خطا برده و از مسیر روشن و سعادت بخش نهضت و قیام حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) فاصله گرفته است که هرگز این چنین مباد.
وی در مورد به کارگیری واژه هایی همچون غلام ، کنیز و سگ درگاه توسط شاعران و مداحان در مجالس عزاداری اظهار داشت :شاعر عاشورایی در خلق آثار فاخر عاشورایی پای کلمات نامَحرم ، حاشیه دار، غیر مُوجه و واژگانی را که دارای بار منفی هستند، به ساحت پاک و مقدس شعر عاشورایی باز نکند؛ چرا که برخی واژگان قابلیت راه یافتن به این حریم ملکوتی را ندارند و به کارگیری آنها – در معنای ایجابی – فضای شعر عاشورایی را مسموم و آلوده می‌کند.
اسماعیلی اضافه کرد : کلماتی که دارای «سوء پیشینه فرهنگی» بوده و برآمده از متن و بطن نظام‌ها و فرهنگ‌های منحط غیر توحیدی، استکباری، سلطنتی، فئودالی، بردگی و طاغوتی هستند و معانی بد و آزار دهنده‌ای را در ذهن مخاطب تداعی می کنند.
اسماعیلی یاد آور شد : ما در گذشته هم این مشکل را داشتیم، امروز هم داریم. نوعی کج سلیقگی و شلختگی در گزینش و استخدام واژگان برای به تصویر کشیدن سیمای بزرگان دینی.
وی تاکید کرد : ما باید از واژگان و ادبیاتی در شعر آیینی استفاده کنیم که هویت دینی و آیینی داشته باشند. در واقع هویت شیعی داشته و سوء پیشینه نداشته باشند.
این محقق و پژوهشگر معاصر گفت : متاسفانه بسیاری از واژگانی که گاهی ناخودآگاه در ادبیات دینی مان به کار می‌بریم - که از روی ارادت و محبت هم است - تبدیل می‌شود به دوستی خاله خرسه. واژه هایی چون شاه، پادشاه، شاهنشاه، ملکه، ارباب، نوکر، کنیز، سگ آستان و... در حالی که برای خطاب بزرگان دینی واژه های ارجمند و فاخری چون «سید»، «مولا» و «امام» داریم. وقتی در مدح امام حسین (ع) می گوییم: «شاه است حسین، پادشاه است حسین»، یعنی هنوز معنای «امام» را نفهمیده ایم، معنای «مولا» را نفهمیده ایم، و تفسیر درستی از این کلمات نداریم.
وی تصریح کرد : جان کلام آن که شعر عاشورایی باید در صور اسرافیل «بیداری و آگاهی» بدمد و «بردگان جهل» را از ننگ و ذلت بردگی آزاد کند، نه آن که بر گردن آنان طوق بردگی و سرافکندگی اندازد:
کیست مولا؟ آن که آزادت کند
بند رقیت ز پایت برکند
وی در مورد وظایف شاعران آیینی در دنیای امروز و ضرورت بازگویی وقایع به زبان حال نیز اظهار داشت : با بررسی سیر تکوینی و روند تکاملی شعر آیینی و بازخوانی اشعار قله های شعر و ادب پارسی در می‌یابیم که رسالت اصلی شعر دینی از رودکی تا نیما، نشر و ترویج آموزه های اخلاقی، احیای کرامت های انسانی، انتشار بینایی و دانایی، و مقابله با جهل و خرافه و گزافه بوده است.
اسماعیلی گفت : در شرایط حساس کنونی نیز که گروه های تکفیری و داعشی سعی دارند چهره خشنی از دین و رهبران دینی(ع) ارائه دهند و اسلام را دینی خشونت طلب و خردستیز معرفی کنند، باید از همه ظرفیت‌های شعر آیینی و عاشورایی برای مقابله با چنین ذهنیت های غلطی استفاده کرد.
این شاعر معاصر تصریح کرد که دین اسلام بر پایه خرد و عقلانیت است؛ از این رو شایسته است که با زبان فاخر و تاثیرگذار شعر از حقیقت ناب محمدی رونمایی کنیم، و جلوه های «جهل ستیزی» و «اندیشه مداری» دین اسلام را در پیش چشم جهانیان به تماشا بگذاریم.
وی تاکید کرد که باید باید به دنبال احصاء جوهر و گوهر دین باشیم و با استناد به سنت نبوی و سیره علوی به بازخوانی و بازنمایی ارزش هایی چون صلح، آزادی ، عدالت، مردم داری بپردازیم که ریشه در آموزه های اصیل دینی و قرآنی دارند.
این پژوهشگر ادبی اظهارداشت : سیره بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری نیز بر فاصله گرفتن از تحجر و اسلام آمریکایی و معرفی اسلام ناب محمدی(ص) است. بی هیچ تردیدی اگر در این مسیر روشن حرکت کنیم، رغبت و گرایش جهانیان به دین اسلام روز به روز افزایش خواهد یافت و توطئه استکباری «اسلام ستیزی» تا همیشه عقیم خواهد ماند.
اسماعیلی گفت : در اسلام عنوان شاعر آیینی، عنوانی مقدس است و به شاعرانی اطلاق می شود که همچون «کُمِیت و فَرزدَق و دِعبِل»در مقابل بدعت ها، خرافات و گزافه‌ها ایستادگی می‌کنند و سیمای اصیل و درخشان دین را به نمایش می‌گذارند.
وی تاکید کرد : رسالت شاعر آئینی این است که شعرش مطابق با آموزه‌های قرآنی و معارف دینی باشد. از این منظر شعر فاطمی هم باید تریبونی برای بیان فضایل دینی و حکمت‌های انسان‌ساز و ترویج سبک زندگی فاطمی باشد.
اسماعیلی گفت : تبیین سبک زندگی اسلامی با مولفه های ارجمندی چون ساده زیستی و قناعت، تبیین و ترویج آموزه‌های اخلاقی و تربیتی زندگی و سیره عملی خاندان رسالت، نقد سلوک دینی و پیرایش دین از بدعت، خرافه و گزافه، داشتن موضع نسبت به مسائل جهان اسلام و بی تفاوت نبودن در برابر امت اسلامی و مقابله با «اسلام ستیزی» از دیگر اموری است که ضرورت پرداختن به آن ها در شعر آیینی و عاشورایی به شدت احساس می شود.
این شاعر آیینی در مورد راه های پیشگیری از این آسیب ها نیز گفت : امروز زمان آن رسیده است که شعر آیینی در همه شاخه های رضوی ، مهدوی، نبوی ، فاطمی ، علوی و عاشورایی ، در ترازوی نقد و ارزیابی عالمانه قرار گیرد و کم توجهی بدان جفا به فرهنگ اسلام و انقلاب است. باید رجزهای اصیل عاشورایی در مجموعه گرد آوری شود و ضمن تامل در معانی و محتوای آن به تحلیل و تفسیر واژه به واژه آن اقدام کرد .
اسماعیلی در پایان شعر آیینی را نیازمند واکاوی دانست و تاکید کرد : باید به جد در جهت آسیب زدایی آن حرکت کرد.
گزارش: مریم زبان دان