روز جهانی حفاظت از لایه ازن امسال با شعار «۳۲ سال تلاش و ترمیم» و با تمرکز بر نکوداشت بیش از سه دهه همکاری بین المللی در زمینه حفاظت از لایه ازن و اقلیم زمین تحت پوشش پروتکل مونترال برگزار می‌شود.
لایه ازن چیست و چه کارکردی دارد؟
ازن (O۳) یک مولکول ناپایدار و واکنش‌پذیر است که از سه اتم اکسیژن تشکیل می‌شود. به غلظت بالای این گاز گلخانه‌ای در لایه استراتوسفر که در ارتفاع ۱۵ تا ۳۰ کیلومتری از سطح زمین قرار دارد، لایه ازن گفته می‌شود. این لایه سراسر کره زمین را پوشانده و با جذب پرتو فرابنفش تابیده شده از خورشید، از حیات بر روی این کره حفاظت می‌کند.
قرار گرفتن طولانی مدت در معرض پرتو فرابنفش باعث ایجاد سرطان پوست، آب مروارید، آسیب ژنتیکی و تضعیف سیستم ایمنی در انسان و حیوانات شده و بازده محصولات کشاورزی را کاهش می‌دهد.
سوراخ شدن لایه ازن؛ تاریخچه و تهدیدات
غلظت لایه ازن در جو در زمان آغاز اندازه‌گیری‌های جهانی در سال ۱۹۵۷ میلادی، به طور کلی ثابت و پایدار بود تا این که تحقیقات پیشگامانه در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی نشانه‌هایی را از وجود مشکل آشکار کرد.
در سال ۱۹۷۴ میلادی دو شیمی‌دان به نام‌های «ماریو مولینا» و «شروود رولاند» از دانشگاه کالیفرنیا مقاله‌ای را در مورد جزئیات تهدیدی که از سوی گازهای کلروفلوئوروکربن (CFCها) متوجه لایه ازن است، در مجله Nature منتشر کردند. در آن دوره، CFCها از ترکیبات رایج به کار رفته در افشانه‌های گردپاش بوده و در بسیاری از یخچال‌ها به عنوان گاز خنک کننده مورد استفاده قرار می‌گرفتند. وقتی CFCها به استراتوسفر می‌رسند، پرتو فرابنفش خورشید مولکول‌های آن‌ها را شکسته و اتم‌های کلر آزاد می‌کند. جالب است بدانید که به گزارش آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا، هر اتم کلر (Cl) به تنهایی می‌تواند بیش از ۱۰۰ هزار مولکول ازن (O۳) را از بین ببرد.
نتایج تحقیقات مولینا و رولاند در سال ۱۹۸۵ میلادی همزمان با آن که دانشمندان انگلیسی دریافتند کاهش هشدار دهنده غلظت لایه ازن بر فراز قطب جنوب در این لایه حفاظتی حفره ایجاد کرده است، تایید شد.
علاوه بر CFCها، هیدرو کلروفلوئوروکربن‌ها (HFCها)، هالون‌ها که همان مواد اطفاء حریق به کار رفته در کپسول‌های آتش‌نشانی هستند، حلال‌هایی چون متیل کلروفرم و تتراکلریدکربن، آفت‌کش متیل بروماید و گازهای گلخانه‌ای نیز باعث تخلیه یا کاهش غلظت لایه ازن می‌شوند.
تمهیدات بین المللی در حفظ پوشش گازی زمین
در سال ۱۹۸۷ به محض کشف مقیاس معضل کاهش غلظت لایه ازن، کشورهای جهان گرد هم آمده و با امضای پروتکل مونترال هم‌پیمان شدند تا استفاده از CFCها و دیگر مواد مخرب را برای لایه ازن در سال‌های پیش رو کاهش دهند. تا سال ۲۰۱۲، ۱۹۷ کشور به عضویت این پروتکل درآمدند، استفاده از بسیاری از مواد شیمیایی هدف را متوقف کرده و از میزان استفاده بسیاری از آن‌ها نیز به میزان قابل ملاحظه‌ای کاستند.
در تاریخ ۱۹ دسامبر سال ۲۰۰۰ میلادی مجمع عمومی سازمان ملل متحد، روز ۱۶ سپتامبر مصادف با سالگرد امضای پروتکل مونترال را به عنوان روز جهانی حفاظت از لایه ازن نامگذاری کرد. اجرای معاهده پروتکل مونترال تا به امروز موجب کاهش ۹۹ درصدی استفاده از مواد شیمیایی مخرب لایه ازن در یخچال‌ها، کولرها و بسیاری از محصولات دیگر شده است.
جدیدترین ارزیابی علمی تخلیه لایه ازن که در سال ۲۰۱۸ میلادی تکمیل شد، نشان می‌دهد که در نتیجه این تدابیر و فعالیت‌ها بخش‌هایی از لایه ازن از سال ۲۰۰۰ تاکنون هرساله ۱ تا ۳ درصد ترمیم شده‌اند. پیش‌بینی می‌شود که لایه ازن بر فراز نیمکره شمالی، نیمکره جنوبی و مناطق قطبی به ترتیب تا دهه‌های ۲۰۳۰، ۲۰۵۰ و ۲۰۶۰ به طور کامل ترمیم شود.
به گزارش سازمان ملل متحد، تلاش‌ها برای حفاظت از لایه ازن همچنین با پیشگیری از انتشار حدود ۱۳۵ میلیارد تن دی اکسید کربن از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ میلادی، به مقابله با تغییرات اقلیمی نیز کمک شایانی کرده است.
ضمن بالیدن به این دستاوردها که نتیجه همکاری و همفکری جهانی است، باید نسبت به حفظ آن‌ها نیز به هوش بوده و با تمام قوا از اصلاحیه کیگالی به پروتکل مونترال که از اول ژانویه ۲۰۱۹ اجرایی شد، حمایت کنیم. این اصلاحیه تا پایان این سده با حذف هیدروفلوئوروکربن‌ها (HFCها) که از گازهای گرم‌کننده زمین هستند، می‌تواند ضمن حفاظت از لایه ازن تا ۰.۴ درجه سانتی‌گراد از افزایش دمای کره زمین جلوگیری کند.
ایران و حفاظت از لایه ازن
ایران نیز به نوبه خود در تلاش‌ها برای حفظ لایه ازن سهیم بوده است. کشور ما در سال ۱۳۶۹ به کنوانسیون وین و پروتکل مونترال پیوست و در همین راستا توانست در سال ۱۳۷۲ با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه عمران سازمان ملل طرح تشکیل دفتر حفاظت لایه ازن را در کمیته اجرایی پروتکل مونترال به تصویب رساند. این دفتر از سال ۱۳۷۳ کار خود را آغاز کرد و تاکنون برنامه مدونی را برای همراهی با تلاش‌های جهانی برای حفظ لایه ازن، در دستور کار خود قرار داده است. این دفتر تاکنون با اقداماتی از جمله وضع مقررات برای پایش و کنترل واردات مواد مخرب لایه ازن، اجرای سیستم کدگذاری برای این دسته از مواد و ممنوعیت احداث و توسعه کارخانه‌های جدید مبتنی بر استفاده از آن‌ها، کاهش سود بازرگانی کمپرسورهای سازگار با لایه ازن، ارائه طرح حذف مصرف متیل بروماید و تترا کلروکربن در کشور، در راستای اجرایی کردن اهداف پروتکل مونترال در ایران برآمده است.
کره زمین امانت نسل‌های آینده در دستان ماست. هرکدام از ما تنها به واسطه برداشتن گام‌هایی کوچک و به کار بستن مجموعه‌ای از تغییرات جزئی در عادات و رفتار های زیست محیطی خود می‌توانیم جلوی گسترش دامنه بحران‌هایی را چون تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین، سوراخ شدن لایه ازن، آلودگی دریاها و اقیانوس‌ها و بارش ذرات میکروپلاستیکی در قطب شمال، بگیریم.