آیت الله علی اکبر هاشمی رفسنجانی در سوم شهریور ماه سال ۱۳۱۳ هجری شمسی در روستای بهرمان شهرستان رفسنجان به دنیا آمد. خانواده وی پرجمعیت و نسبتاً ثروتمند بودند، پدرش میرزاعلی هاشمی بهرمانی و مادرش ماه بی‌بی صفریان نام داشتند.
هاشمی تحصیل را در مکتب خانه‌ای در بخش نوق روستای بهرمان کرمان از سن ۵ سالگی آغاز کرد. پس از یادگیری دروس مقدماتی در سن ۱۴ سالگی برای تحصیل علوم دینی عازم قم شد. ۲ سال پس از ورود به حوزه نزد آیت‌الله بروجردی رفت و تحصیل را ادامه داد.
وی از محضر اساتیدی همچون حضرات آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی (ره)، سید محمد محقق داماد، محمدرضا گلپایگانی، سید محمد کاظم شریعتمداری، امام موسی صدر، عبدالکریم حائری یزدی، شهاب الدین نجفی مرعشی و محمد حسین طباطبائی تلمذ کرد.
اولین حرکت سیاسی هاشمی در اردیبهشت ۱۳۲۹ آغاز شد. وی تحت تاثیر تعلیمات امام خمینی(ره) به سیاست روی آورد و به مخالفت با حکومت محمد رضا شاه پهلوی پرداخت. با تبعید امام راحل، نقش هاشمی در مبارزه با شاه و نمایندگی امام(ره) در داخل کشور پررنگ تر شد. وی در ۱۹ دی ۱۳۹۵ دار فانی را وداع گفت.
دوران زندگانی هاشمی
زندگانی مرحوم آیت الله علی اکبر هاشمی رفسنجانی را می توان در دوره های قبل از مبارزه سال های ۱۳۱۳ تا ۱۳۳۷ شمسی، دوران مبارزه در سال های ۳۷ تا ۵۷، دوران تثبیت انقلاب اسلامی در سال های ۵۸ و ۵۹، دوران دفاع مقدس درسال های ۵۹ تا ۶۷، دوران سازندگی سال های ۶۸ تا ۷۶، دوران اصلاحات ۷۷ تا ۸۴، دوران صبر و امید در سال های ۸۵ تا ۹۲، دوران اعتدال سال های ۹۳ تا ۹۵ و زمان عروج در زمستان سال ۱۳۹۵ شناخت و ارزیابی کرد.
گفتار هاشمی در خصوص دوران دفاع مقدس
مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی در گفتاری در خصوص چگونگی و چرایی جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران با ارائه عناوینی مهم از جمله «آغاز حرکتش به عنوان عضو شورای عالی دفاع و سخنگوی این شورا، ابعاد غافلگیری در روزهای آغازین جنگ، عدم هماهنگی داخلی در نیروهای مسلح، نگاه آینده نگر و پیشرو در جنگ، استراتژی و دکترین هاشمی در دوره دفاع و تغییرات سیاسی اجتماعی و اقتصادی مقتضی جنگ در جامعه» نقطه نظرهای روشن و شفافی در خصوص مراحل و روزهای هشت سال مقاومت مردم و نیروهای مسلح دارد که با توجه به آغاز ایام هفته دفاع مقدس با بهره وری از پایگاه خبری / https://rafsanjani.ir به آن می پردازیم.
حضور در آغاز عرصه دفاع مقدس
حضور من از آغاز این عرصه، به عنوان عضو شورای عالی دفاع و سخنگوی این شورا به خاطر روابط خوب با سپاه، ارتش و بسیج، ریاست مجلس، اعتماد امام(ره) و اطلاعات خوب از وضع جبهه و نیازها و امکانات کشور بود، اما فرماندهی من به خاطر اختلاف‌نظر بین فرماندهان سپاه و ارتش بعد از ناکامی در عملیات رمضان و والفجر مقدماتی و عدم موفقیت تلاش‌ها برای هماهنگ کردن آنها به دلیل تفاوت آموزش‌ها و روحیات در شیوه جنگ و بروز بخشی از رقابت‌ها پس از پیروزی‌ها و شکست دشمن در داخل خاک ایران و عوض شدن شیوه دفاع دشمن در خاک خودش بود.
در آغاز با اعضای شورای عالی دفاع، به خصوص آیت‌الله خامنه‌ای، شهید رجائی، شهید چمران و حاج احمدآقا کار می‌کردم و در دوران فرماندهی هم علاوه بر مسئولان عالی‌رتبه کشور و فرماندهان عالی رتبه ارتش و سپاه، با آقایان حسن روحانی مسئول پدافند کشور، خرازی مسئول تبلیغات جنگ و دیگران ارتباط کاری داشتم.
ابعاد غافلگیری ایران در روزهای آغازین جنگ
مرحوم هاشمی درباره ابعاد غافلگیری روزهای اول جنگ و حجم و فشردگی مسایل ناشناخته و سعی و خطاهای مجموعه در ابعاد داخلی و خارجی و بازخوردهای آن گفته است: غافلگیری نسبی وجود داشت، اما از اول سال ۵۹ تجاوزات محدود مرزی و اظهارات دشمن و مکاتبات زیاد در وزارت خارجه به اندازه کافی هشدار دهنده بودند.
اقدامات اولیّه که نشان می‌داد عراق خود را برای حمله آماده می‌کند، فراوان بود که مهمترین آنها عبارتند از ۶۳۶ مورد تجاوزهای مرزی که در بسیاری موارد با اعتراض ایران و عذرخواهی عراق همراه بود، حفر ۵۰ حلقه چاه نفت در مناطق غیرمجاز نوار مرزی، حمایت از گروه‌های ضدانقلاب و خرابکار، حمایت از کودتای نوژه، اعزام افراد خرابکار به ایران و انفجار در مراکز جمعیتی و اقتصادی، ادعای عربی بودن جزایر سه‌گانه و خواستار شدن خروج ایران از جزایر توسط صدام در فروردین ۱۳۵۹، حمله هوایی به گمرک بهرام آباد در مهران یک روز پس از تصویب جمهوری اسلامی ایران در ۱۳/۱/۱۳۵۸، حمله به خسروآباد در ۱۴/۱/۱۳۵۹.
وی در مورد موارد اقدامات اولیه رژیم عراق در حمله به ایران اضافه می کند: اعلام برژینستکی مشاور امنیت ملی آمریکا مبنی بر عدم وجود تضاد اصولی بین آمریکا و عراق در فرودین ۱۳۵۸، رد پیشنهاد ایران توسط عراق برای امنیت مرزهای دوکشور در قالب طرح سیمرغ، حمله هواپیماهای عراقی به پاوه در خرداد ۱۳۵۸، تأکید صدام حسین بر حمایت از اقلیت‌های قومی ایران در ۷ فروردین ۱۳۵۹، اعلام آمادگی صدام برای جنگ با ایران در ۱۲/۱/۱۳۵۹، تأکید صدام بر حاکمیت عراق بر خوزستان در ۴/۲/۱۳۵۹، تحویل یادداشت رسمی عراق به کاردار ایران و مطالبه سرزمین‌های مورد ادعای واهی در ۱۶/۶/۱۳۵۹، سخنان صدام در اجتماع وزرای خارجه عرب درخصوص ادعای بازپس‌گیری سرزمین‌های عراقی اشغال شده در تاریخ ۲۰/۶/۱۳۵۹، نامه عراق به سران ۸ سازمان بین‌المللی و ادعای ارضی نسبت به ایران در ۲۳/۶/۱۳۵۹ و سرانجام لغو یک‌طرفه پیمان الجزایر در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹.
عدم هماهنگی داخلی در نیروهای مسلح
هاشمی درباره عدم هماهنگی داخلی در نیروهای مسلح معتقد است: در چنین شرایطی شاید ۱- عدم هماهنگی داخلی و ضعف مدیریت در نیروهای مسلح و وضع ارتش و سپاه باعث شد که ارزیابی درست و جمع بندی لازم نشود. وجود فردی مثل بنی‌صدر در منصب جانشینی فرماندهی کل قوا و درگیری او با نیروهای انقلابی وضع را به این صورت درآورده بود.
مسائل ناشناخته هم زیاد است. ۲- از جمله عدم اطلاع کافی از اردوگاه دشمن و روابط او با استکبار و ارتجاع و عدم اطلاع از امکانات ارتش و کم تجربگی مسئولان جدید.
۳- برخوردهای داخلی و درگیری‌های سیاسی نیروهای انقلاب با نیروهای چپ، التقاطی، لیبرال، بنی صدر، نهضت آزادی و . . . و درگیری با غرب، بخصوص آمریکا و سیاست نه شرقی و نه غربی و درگیری با ارتجاع. همه اینها در تصمیم صدام برای آغاز جنگ با هدف شکست انقلاب اسلامی و حداقل تضعیف آن موثر بود.
نگاه آینده نگر و پیشرو در جنگ
رییس اسبق مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره تعارض مدیریت مقتضی در بحران (الزاماً اکنون زنده) با نگاه آینده‌نگر، چند منظوره و پیشرو در جنگ تحمیل شده می گوید : در سال‌های اول انقلاب، به دلیل عدم تجربه نیروهای انقلاب، درگیری‌های داخلی، عدم انسجام، وجود شورش‌ها، عوامل نفوذی، عدم تصفیه نیروهای مسلح و عدم شکل‌گیری سپاه، بسیج و . . . نباید انتظار مدیریت بحران آینده نگر و چند منظوره داشت.
به خصوص با ریاست جمهوری بنی‌صدر و فرماندهی او در نیروهای مسلح یا اطرافیان معلوم‌الحال و گرفتاری‌های انتخابات مجلس و آثار انتخابات ریاست جمهوری اوضاع متفاوت شده بود.
البته در آن میان وجود شخص امام(ره) و شخصیت‌های انقلاب و رهبری کم‌نظیرشان، بخشی از آن خلاء را در کنار روحیه خوب نیروهای انقلاب پر می‌کرد.
استراتژی و دکترین هاشمی در دوره دفاع
مرحوم هاشمی درباره منحنی اصول راهنمای عمل (استراتژی و دکترین) خود در طول دوره دفاع و وضع بدنه کارشناسی از حیث ایده، نظر و اطلاعات پایه و هوش تشخیص امور تصریح می کند:
من بخاطر مطالعات دوران مبارزه ، تجربه مدیریتی محدود پس از پیروزی انقلاب و اطلاعات نسبتاً خوب از اوضاع و شرایط به دلیل عضویت در شورای انقلاب، اداره وزارت کشور و نیروهای انتظامی، حضور در مجلس شورای اسلامی، تأسیس سپاه پاسداران، حضور در شورای عالی دفاع و سخنگویی این شورا و حضور غیرمستقیم در عملیاتها و میادین جنگ، قبل از فرماندهی به جمع‌بندی و نظریه درباره جنگ رسیده بودم و با نگاه کارشناسانه وارد شدم.
بدنه کارشناسی مورد استفاده من و شورای عالی دفاع، ستادهای ارتش و سپاه، شخصیت‌های صاحب نظر، کمیسیون دفاعی مجلس و تعدادی از نمایندگان صاحب نظر مجلس و سران دیگر قوا و بیشتر از همه نظرات شخص امام بود که بخاطر مسؤولیت و سوابق، ارتباط تنگاتنگ، دائمی و دینامیکی داشتیم.
تغییرات سیاسی اجتماعی و اقتصادی مقتضی جنگ در جامعه
ریاست جمهوری دوره پنجم و ششم کشور درباره تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مقتضی جنگ و نحوه بسترسازی عمومی و جاانداختن قضایا در جامعه اظهار داشته است : مسایل فراوانی بود که عبارتند از ۱- تشکیل شورایعالی دفاع با حضور دولت، مجلس، قوه قضائیه، نظامیان، نمایندگان امام و سخنگویی من.
۲- سرعت در تقویت سپاه، بسیج و گروه جنگ‌های نامنظم. ۳- بعد از مدتی تغییر فرماندهی نیروهای مسلح و ریاست جمهوری بخاطر واضح شدن اشکالات آن. ۴- تکیه بیشتر بر نیروهای مکتبی در ارتش و سپاه، و تکیه بر ملیّت برای جذب بخشهایی از جامعه در جنگ ضروری بود. گرچه بدون این هدف هم تکیه بر دین و ملیت استراتژی انقلاب است. ۵- در اولویت قرار گرفتن نیازهای جبهه، حتّی گاهی در تأمین نیازهای ضروری مردم. ۶- یکدست کردن اعضای دولت و مدیریت‌های کشور. ۷- درگیر کردن همه نهادها و ارگان‌ها در جنگ و استفاده از امکانات آنها. ۸- درگیر کردن صنایع کشور برای تأمین نیازهای جبهه.
۹- تأسیس نهادهای ضروری جنگ مثل بنیاد شهید، بنیاد آزادگان و . . .۱۰- اطلاع رسانی پیگیر به مردم و آگاه ساختن آنان با تأسیس ستاد تبلیغات جنگ. ۱۱- وظیفه دینی، انقلابی و میهنی شدن دفاع برای عموم مردم. ۱۲- بها دادن به کمک‌های مادی مردم، گرچه در مقابل هزینه‌های دولت سهم زیادی نداشت، اما ارزش زیادی داشت. ۱۳- تأسیس نهادی برای قانونگذاری فوری، فراقانونی و اضطراری.۱۴- متوقف ماندن بسیاری از طرح‌های زیربنایی کشور.
مناصب هاشمی
ششم مرداد ۶۸ هاشمی کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شد و با کسب ۹۴.۳۸ درصد آرا پنجمین رئیس جمهور کشورمان شد. شعار دولت او سازندگی بود. ۲۱ خرداد ۷۲ هاشمی برای دومین بار کاندیدای انتخابات شد و توانست در جایگاه رئیس دولت ششم در پاستور بماند.
پیش از آن وی، اولین رئیس مجلس شورای اسلامی از سال ۵۹ تا ۶۸ بود. در طول جنگ ایران و عراق هاشمی به عنوان نماینده امام راحل در شورای عالی دفاع بود. رفسنجانی از سال ۶۸ تا زمان رحلت، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را برعهده داشت.
مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی در همه ادوار مجلس خبرگان رهبری نمایندگی استان تهران را بر عهده داشت. وی رئیس هیئت مؤسس و هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی نیز بود.