به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، تاریخ معاصر ایران شاهد گویایی بر حضور همه‌جانبه و فعالانه زنان مسلمان ایرانی در صحنه‌های گوناگون دفاعی، رزمی، سیاسی و اجتماعی بوده است؛ زنانی که در راه آرمان و عقیده خویش حاضرند از عواطف و احساسات خود چشم پوشی کنند. آنان در دفاع مقدس، نقشی ریشه‌دار و ارزشمند داشته‌اند و با پیروی از مکتب عاشورا حماسه‌های فراموش نشدنی آفریدند. همانطور که امام خمینی(ره) درباره نقش آنان در دفاع مقدس می فرمایند: پیروز و سرافراز باد نهضت اسلامی زنان معظم ایران، افتخار بر این قشر عظیمی‌که با حضور ارزشمند و شجاعانه خود در صحنه دفاع، میهن اسلامی و قرآن‌کریم و انقلاب را به پیروزی رسانده و اکنون در جبهه و پشت جبهه در حال فعالیت و آماده فداکاری هستند.
بنابراین با توجه به نقش غیرمستقیم زنان در جنگ تحمیلی هنوز آنچنان‌که شایسته است از فداکاری، مقاومت و ایثار آنان سخن به میان نیامده است. در حالی‌که آنان در پشت صحنه نقش عظیمی ایفا می‌کردند که هیچ دوربینی نتوانسته است این نقش را سزاوارانه به تصویر بکشاند. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت آغاز هفته دفاع مقدس در این نوشتار تلاش دارد تا گوشه ای از حماسه حضور زنان ایرانی در هشت سال‌دفاع مقدس بازگو کند.
فعالیت های نظامی، پشتیبانی و تدارکاتی زنان در دفاع مقدس
با شروع جنگ تحمیلی، زنان کشور با شجاعت و رشادت وصف ناشدنی در مناطق مرزی از جمله در خرمشهر، سوسنگرد، اهواز، مهران و ... حماسه‌های پرشوری آفریدند. زنان نه تنها با کندن سنگر و تهیه غذا برای رزمندگان و حفاظت از مهمات، مردان را یاری می‌دادند، بلکه با تعلیمات نظامی که در سطح ابتدایی گذرانده بودند در خط مقدم جبهه در برابر دشمن بعثی نیز می‌جنگیدند.
برپایه آمار تهیه شده از فهرست شهدای جنگ تحمیلی، زنان ایران ۶ هزار و۴۲۸ تن شهید در طول سال های دفاع مقدس تقدیم اسلام کردند که بیشتر آنها در بمباران و موشک باران شهرها به شهادت رسیده‌اند طبق آماری از بنیاد شهید و امور ایثارگران، ۵۰۰ تن از این افراد، رزمنده بودند، بیشتر این زنان مجرد و ۲ هزار و ۵۰۰ تن از آنان در سنین ۱۰ تا ۳۰ سال بودند. براساس آمار بنیاد جانبازان و امور ایثارگران که در شهریور ۱۳۸۱ خورشیدی به تفکیک جنسیت و گروه‌های جانبازی منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن ۵ هزار و ۷۳۵ تن است که از این تعداد ۳ هزار و ۷۵ تن بالای ۲۵درصد جانبازی دارند. همچنین در برخی منابع از رقم ۱۷۱ اسیر زن در طول جنگ هشت ساله گفته شده است.
با قدرت می توان گفت همراهی و استقامتی که از ناحیه زنان قهرمان ایران در جریان جنگ تحمیلی به منصه ظهور رسید در هیچ زمانی و در هیچ منطقه‌ای از جهان سابقه ندارد. به تعبیر امام (ره) چه افتخاری بالاتر از اینکه زنان بزرگوار ما در مقابل رژیم ستمکار سابق و پس از سرکوبی آن در مقابل ابرقدرت ها و وابستگان آنان در صف اول، ایستادگی و مقاومتی از خود نشان دادند که در هیچ عصری، چنین‌مقاومتی و چنین شجاعتی از مردان ثبت نشده است. مقاومت و فداکاری این زنان بزرگ در جنگ تحمیلی آنچنان اعجاب‌انگیز است که قلم و بیان از ذکر آن عاجز، بلکه شرمسار است.
قرار گرفتن نام شهدای زن در خیابان ها و کوچه ها
نامگذاری خیابان ها و میادین به نام شهدا به جهت پاسداشت ایثارگری های آنها از نخستین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی در دستور کار قرار داشت. به طوری که در طول سال های جنگ کمیسیون های نامگذاری در شهرداری ها تاسیس شدند و در زمره پرکارترین زیرمجموعه های شهرداری ها در سراسر کشور درآمدند. هرچند این نامگذاری ها کمتر نوبت به زنان شهید رسیده اما در موارد معدود نامگذاری به نام آنان، نام و یاد آنها را زنده نگه می دارد. قرار گرفتن نام پنج شهیده زن روی کوچه ها و بن بست ها تمام سهم شهدای زن انقلاب و جنگ از ۱۸ هزار خیابان، کوچه و بن بست قابل نامگذاری در تهران است؛ خیابان شهید مرضیه ترکستانی در منطقه چهار، خیابان صدیقه و عبدالحمید رودباری در منطقه ۸، بن بست شهید شوکت مراد در منطقه یک و خیابان های شهید سمیه کنجه و ثمره سواریان در مناطق ۸ و ۱۶ شهرداری تهران. بنابراین می توان از نامگذاری همین اندک کوچه های پایتخت ایران به نام شهدای زن چنین نتیجه گیری کرد که در خلال برداشت های رسمی از نقش زنان در جنگ اتفاقاتی در شرف شکل گیری است. مدتی پیش شهربانو امانی عضو شورای اسلامی شهر تهران در نشست تجارب زیست زنان با اشاره به وجود شهدای زن گفته بود که زنان مسوول تغییر چهره شهر هستند و تاکنون کمتر کوچه ای به نام آن ها نام گذاری شده است. مدتی است زمزمه نامگذاری خیابان های تهران به نام شهدای زن شنیده می شود؛ اما تنها چیزی که دیده نمی شود اقدام عملی در این خصوص است. با وجود اظهار نظر برخی از نمایندگان شورای شهر برای این کار هنوز حتی نام کوچه ای کوچک به نام حماسه آفرینان و شهیدان زن نام گذاری نشده است.
مریم مجتهد زاده رئیس سازمان نشر آثار و ارزش های مشارکت زنان در دفاع مقدس از اقدامات این سازمان برای رایزنی با شورای شهر در این خصوص گفت: مکاتبه ای با شورای شهر داشتیم تا هم میدانی را به اسم زنان کنند ولی اقدامی هم نشده است پیگیر موضوع هستیم و محلاتی را هم برای این کار شناسایی کرده و در نظر گرفتیم.
یادی از زنان رزمنده و شهید
زنان این مرز و بوم تا کنون پا به همه عرصه‌های سیاسی، فرهنگی، حماسی و تربیتی نهاده‌اند تا با رهنمودهای امام(ره) و مقام معظم رهبری، «مام» ایران باشند. در این میان یادی از چند تن از زنان رزمنده شهیده کشور می کنیم که رشادت های آنان هماره در تمامی محافل مثال زدنی است. زهرا حسینی راوی کتاب دا از جمله زنانی به شمار می شمار می رود که با شهامت و مقاومت روحی کم نظریش در کار غسل و کفن و دفن شهدا شرکت می کرد. او که در آن هنگام ۱۷ سال بیشتر نداشت تنها هدفش این بود که مفید باشد و به مردم خدمتی بکند. پدر و برادرش در جنگ خرمشهر شهید شدند و او با دست خود آنان را در گور نهاد. خواهر کوچک‌ترش را در کارها شرکت داد. در جریان دفاع از خرمشهر مجروح شد و ترکشی در نخاع او جای گرفت که پس از آن همیشه با اوست و ناگزیر از تحمل عوارض آن است. با این حال، او از پای ننشست و پیوسته کوشید تا در خدمت جبهه و جنگ یا مردم جنگ‌زده باشد. گزارش حسینی از جنگ بی‌نظیر است، و به هیچ یک از کتاب‌های متعددی که ایرانیان و خارجیان درباره جنگ نوشته‌اند، شباهتی ندارد. در آن چنان صحنه‌هایی از ایثار و شور ایمان به چشم می‌خورد که قلب ها را می‌لرزاند.
نسرین افضل از دیگر زنان شهیده که در راه اعتلای کشور به شهادت رسیده است. در نخستین تلاش‌هایش، به عنوان جهادگر در یکی از روستاهای مجاور شیراز(روستای دودج) برای زنان و دختران جوان آن دیار به برگزاری کلاس‌های فرهنگی همت گماشت و آنان را با اصول و معارف انسان‌ساز اسلام مأنوس و مألوف کرد. سپس فعالیت خود را در روستای «دشمن زیاری» ادامه داد و در منطقه «فراشبند» از توابع استان فارس به برگزاری نمایشگاه عکس و کتاب مبادرت ورزید. در نخستین روزهای بهار ۱۳۶۱ با یکی از جوانان مجاهد شاغل در سپاه، ازدواج کرد و تابستان همان سال در شامگاه هنگامی که از مراسمی به منزل باز می‌گشت سوار خودرویی شد اما در مسیر به کمین عوامل ضدانقلاب افتاد و در آن جمع، تنها، شهیده نسرین افضل مورد اصابت گلوله دشمن قرار گرفت و به شهادت رسید.
سیده طاهره هاشمی یکی از همین بانوان است که در ۱۴ سالگی به شهادت رسیده است. درجریان پیروزی انقلاب، طاهره با اینکه بیش از ۱۰ سال نداشت همواره با خانواده خود چون سایر اقشار مردم در بیشتر تظاهرات شرکت می‌کرد. هاشمی ششم بهمن ۱۳۶۰ خورشیدی درحالی که برای رزمندگان اسلام که برای ضدانقلاب در شهر مستقر بودند مشغول جمع‌آوری دارو و غذا بود مورد اصابت گلوله عناصر ضدانقلاب قرار گرفت و شهید شد.
ناهید فاتحی کرجو با شروع حرکت‌های انقلابی مردم ایران، به سیل خروشان انقلابیون پیوست و با شرکت در راهپیمایی‌های ضدطاغوت، در جرگه دختران مبارز کردستان قرار گرفت. با شروع شرارت‌های ضدانقلاب در مناطق مختلف کردستان، ناهید همکاری‌اش را با ارتش و سپاه آغاز کرد. شروع این همکاری، خشم ضدانقلاب به خصوص گروهک کومله را برانگیخت. این دختر نوجوان با دسیسه گروهی ضدانقلاب به جرم همکاری با سپاه و حمایت از آرمان‌های انقلاب اسلامی و ولایت‌پذیری امام خمینی (ره) ربوده شد. بعد از ربوده شدن ناهید،خانواده‌اش و مردمان مستضعف روستایی که جرأت حرف زدن علیه ضدانقلاب را نداشتند، بارها و بارها به وضعیت شکنجه وحشیانه این دختر نوجوان اعتراض کردند اما هیچ گوش شنوا پیدا نشد که ناهید را از چنگال ستم آنها رهایی بخشد. ۱۱ ماه از ربوده شدن ناهید می‌گذشت که پیکر مجروح و کبودش را با سری شکسته و تراشیده در سنگلاخ‌های اطراف روستای هشمیز پیدا کردند. خانواده شهیده فاتحی کرجو، پیکر دخترشان را به تهران منتقل و در قطعه شهدای انقلاب بهشت زهرا (س) تهران دفن کردند.
شهیده شهناز حاجی‌شاه نخستین زن شهیده خرمشهر است. با آغاز جنگ و اشغال خرمشهر، در کنار برادرانش، ناصر و محمد حسین، به دفاع از شهر پرداخت. او به قدری نسبت به تمام اعضای خانواده و پدر مادرمان احساس مسئولیت می‌کرد که فرزند بزرگ خانواده به نظر می رسید. هشتم مهرماه ۱۳۵۹ از شیراز کامیونی می‌رسد که بار آورده بود و می‌خواست آنها را خالی کند. دخترها منتظر آمدن مردها نمی‌شوند و خودشان دست به کار می‌شوند. مشغول کار بودند که دیدند سر فلکه گلفروشی، عراقی‌ها خانه سمت چپ خیابان را با خمپاره زدند. شهناز و دوستش شهناز محمدی همراه بقیه به طرف خانه می‌دوند تا اگر زنی در آنجا هست، او را بیرون بیاورند که خمپاره‌ای میان آن ۲ به زمین می‌خورد و منفجر می‌شود. ترکش مستقیما به قلب شهناز اصابت و او را همان جا شهید کرد.
از دیگر شهدای زن می توان به اسم فوزیه شیردل اشاره کرد. در ۲۵ مرداد ۱۳۵۸ در جریان حمله گروهک ضد انقلاب دموکرات به بهداری پاوه و محاصره بهداری، در حالی که شهیده فوزیه شیردل مشغول کمک کردن به یاران شهیدمصطفی چمران برای راهنمایی بالگرد بود، مورد اصابت گلوله قرار می‌گیرد و پس از گذشت ۱۶ ساعت خونریزی به شهادت می‌رسد. شهیده فوزیه شیر دل از سوی سازمان بسیج مستضعفین، شهید شاخص جامعه زنان سال ۹۳ معرفی شده است.
ثبت ایثارگری های زنان در سینما
ثبت تاریخی مقاومت مردم ایران در برابر تجاوز بیگانگان، به عنوان یک اقدام مهم و حساس که می‌تواند نقشی تعیین کننده در تبیین واقعیت‌های موجود داشته باشد. ناگفته پیداست که در این عرصه، هنرهای نمایشی و به ویژه سینما می‌تواند به عنوان یک رسانه هنری بسیار مؤثر در قرن حاضر ضمن ثبت واقعیت‌های دفاع مقدس، آنها را به شکلی تأثیرگذار فراروی مخاطبان انبوه قرار دهد. با گذشت چندسال از پیروزی انقلاب اسلامی و جدی‌تر گرفته شدن سینمای ایران و همچنین سینمای دفاع مقدس و ظهور فیلمسازان جوان برآمده از انقلاب و جنگ، رفته رفته شخصیت‌های موجود در بطن واقعیت را در قالب و ساختارهای دراماتیک بر پرده سینما جان بخشیدند.
از سال ۱۳۵۹ خورشیدی که نخستین فیلم های مرتبط با جنگ در سینمای ایران تولید شد، تا سال ۱۳۶۷ که ابراهیم حاتمی‌کیا، با دیده‌بان در سینمای دفاع مقدس درخشید، زن در سینمای جنگ تنها در حد عاملی برای پرداختن به زندگی خانوادگی رزمنده، البته در سطحی‌ترین شکل آن که شامل حضور زن در خانه، نگهداری از بچه‌ها و بدرقه رزمنده تا محل اعزام به جبهه و ... بوده مورد توجه قرار می‌گرفت.
در نخستین سال های جدی‌تر گرفته شدن سینما و دفاع مقدس، فیلم رهایی برای نخستین بار یک رزمنده را در فضای پشت جبهه درگیر با یک مسأله خانوادگی به تصویر می‌کشد. در این فیلم، زن به عنوان شخصیتی ایثارگر که به رغم نقص عضو نامزدش در جبهه حاضر به ازدواج با او می‌شود، مطرح شد و در واقع یکی از نقش های مهم و درخور تأمل زنان در دفاع مقدس، در این فیلم مورد اشاره قرار می‌گیرد.
بعد از رهایی که محصول سال ۱۳۶۲ بود، زن به طور مستقیم در فیلم دیگری دستمایه قرار نگرفت و فقط در فیلم عروسی خوبان از زاویه‌ای متفاوت و به شکلی غیر مستقیم به آن پرداخته شد. «عروسی خوبان»، گرچه در نگاه نخست فیلمی تاریخ مصرف دار وشعارزده به نظر می‌رسد اما شخصیت زن در این فیلم، یکی از نمونه‌های درخور تأمل برای بررسی نقش زن در دفاع مقدس به شمار می‌آید.
یکی از نخستین فیلم هایی که به زندگی همسران مفقودالاثرها می‌پردازد، پرنده آهنین است. به نظر در این فیلم، کارگردان سعی می‌کند با نگاه واقع‌گرایانه به شخصیت زن بپردازد.
هیوا یکی از موفق‌ترین نمونه‌های این نوع نگاه به شخصیت همسران شهید است. ملاقلی‌پور در هیوا ضمن آنکه قصدش را تعریف می‌کند، مدام همراه با خاطرات همسر شهیدش به گذشته نقب می‌زندو در واقع به نقش زن در دفاع مقدس می‌پردازد؛ زن صبوری که بدون تردید، هیچگاه همسر شهیدش را از یاد نخواهد برد. او به نوعی زنده کننده یاد و نام مردی است که در طول هشت سال دفاع مقدس، جوانان بسیاری را همچون او در دامان خود پرورده است و این، می‌تواند مهمترین نقش او در عرصه دفاع مقدس و پس از آن باشد.
در عرصه سینمای دفاع مقدس و با فیلم هایی که به طور غیر مستقیم به جنگ پرداخته‌اند، فیلم دیگری به نام «بر بال فرشتگان»، شخصیت همسر یک شهید را محور قرار می‌دهد. در این فیلم زنی به نام مریم، سعی می‌کند نام و هویت همسر شهیدش را که در اسارت دشمن خاکستر شده است، حفظ کند.
نقش زنان پرستار و پزشک در عرصه دفاع مقدس، تاکنون دستمایه چندین فیلم و مجموعه تلویزیونی قرار گرفته و هر فیلمنامه نویس و کارگردانی از منظری خاص به آن پرداخته است. از میان این آثار، نجات‌یافتگان ساخته رسول ملاقلی‌پور، مستقیم‌ترین و بیشترین نگاه را به این مقوله داشته است.
کمال تبریزی در فیلم «شیدا» که این بار یکی از شخصیت‌های اصلی آن، پرستار یک بیمارستان صحرایی است، بیشتر جذب یک مضمون حاشیه‌ای می‌شود تا پرداخت شخصیت واقعی یک پرستار ایثارگر.
احمدرضا درویش کارگردان سینمای ایران، در ۲ فیلم کیمیا و سرزمین خورشید، شخصیت یک دکتر و یک پرستار زن را در کوران حوادث جنگ با نگاهی واقع گرا و پرداختی روانکاوانه به تصویر کشید و در واقع، یکی از بهترین و قابل قبول ترین تصویر را از زن در کوران جنگ ارائه کرد.
اکنون که بیش از ۲۰ سال از پایان جنگ تحمیلی می‌گذرد، هنوز حرف های بسیاری ناگفته باقی مانده است. هنوز شخصیت‌های استثنایی در این عرصه گمنام مانده‌اند. در این میان همسران و مادران فرماندهان شهید دفاع مقدس، الگوهای شاخص و گویایی از ایثار و مقاومت در پشت جبهه‌ها هستند و هنوز هیچیک از آثار دفاع مقدس به طور مستقیم به زندگی آنان نپرداخته است.