به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، بررسی‌های دقیق در ارتباط با جمعیت و آینده طبقه سالمندان در حال رشد از ضروریات همه جوامع است و باید با سرعتی دقیق در ارتباط با آینده جهان که برپایه آمار، آینده‌ای پیر خواهد بود، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و سیاستگذاری کرد. ایران نیز همسو و همراستا با جهان، از این سیر تغییرات جمعیتی بی‌نصیب نمانده و به مدد افزایش شاخص‌های بهداشتی، درمانی، اقتصادی و اجتماعی هم اینک شاخص امید به زندگی در کشور به ۷۴ سال رسیده و پیش‌بینی می‌شود که جمعیت بالای ۶۰ سال ایران در ۱۴۰۰ خورشیدی به بیش از ۱۰ درصد جمعیت کل کشور و در ۲۰۵۰ میلادی به بیش از ۲۰ درصد این جمعیت، بالغ شود. برپایه برآورد انجام شده در ۱۳۹۷ خورشیدی به وسیله مرکز آمار ایران، هفت میلیون و ۹۳۳ هزار سالمند در ایران وجود دارد که این تعداد جمعیت نسبت به ۱۳۹۵، حدود هفت درصد رشد داشته است. در واقع شاخص پیری جمعیت در کشور از ۱۴.۸ درصد در ۱۳۳۵ خورشیدی به ۳۹.۵ درصد در ۱۳۹۷ خورشیدی رسیده است. یعنی به ازای هر ۱۰۰ تَن جمعیت زیر ۱۵ سال در کشور حدود ۴۰ سالمند در ایران زندگی می‌کنند. ۷۳.۳ درصد سالمندان در مناطق شهری و ۲۶.۷ درصد در مناطق روستایی سکونت دارند. این آمار نشان می دهد که بیشترین تعداد جمعیت سالمندان مربوط به تهران با یک‌میلیون و ۵۰۳هزار سالمند است. خراسان و اصفهان در رتبه‌های بعدی قرار دارند و سیستان و بلوچستان با ۴.۹ درصد، هرمزگان با ۶.۲ درصد و بوشهر با ۷.۱ درصد به ترتیب حائز کمترین درصدهای جمعیت سالمندان به جمعیت کل کشور هستند. به جز در سه استان ایلام، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان و بلوچستان که جمعیت مردان سالمند بیشتر از زنان است، در باقی استان‌ها همواره زنان تعداد سالمندان بیشتری داشته‌اند.
باید گفت سالمندی در جامعه با یک قالب کاملا منفی هم مسیر است یعنی مردم از پیری می‌ترسند زیرا در باور عمومی پیری و سالمندی با تنهایی، ناتوانی و از کار افتادگی می آید. در حقیقت سالمندی پدیده یی طبیعی در دوران حیات آدمی به شمار می رود که اگرچه نمی‌توان از وقوع آن پیشگیری کرد اما می‌توان با اقداماتی آن را به تاخیر انداخت یا از پیامدهای وخیم آن جلوگیری کرد. بنابراین در چارچوب سالمندی پویا، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی که سلامت روانی، ارتباطات و مشارکت اجتماعی سالمندان را افزایش می‌دهند از همان درجه اهمیتی برخوردارند که برنامه‌هایی که بهبود وضعیت سلامت جسمی را باعث می‌شوند. از همین رو سازمان جهانی بهداشت با هدف زمینه سازی برای افزایش حضور اجتماعی سالمندان در جوامع، فرصت های برابر برای تمام سنین را به عنوان شعار ویژه بزرگداشت روز جهانی سالمندان در ۲۰۱۹ میلادی برگزیده است. به همین بهانه پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این جُستار سعی دارد برای درک صحیح و درست از نگرانی‌های موجود میان کارشناسان در خصوص سیاستگذاری و اجرای سیاست‌های جمعیتی، پس از مرور مهم‌ترین مطالعات انجام شده در زمینه سالمندی به ابعاد و شاخص های سالخوردگی جمعیت اشاره کند.
لزوم سیاست جامع جمعیتی و سند سالمندی
سالخوردگی جمعیت، پدیده‌یی جدید در بسیاری از کشورهای جهان است، هر چند که در این زمینه تفاوت‌هایی وجود دارد. در ایران نیز در سال های اخیر درصد سالخوردگی جمعیت افزایش رو به رشدی دارد که در این ارتباط تدوین سیاست جامع جمعیتی و سند سالمندی می تواند این روند را تسهیل کند. سـالمندی جـمعیت یکی از مهم‌ترین مسایل اجتماعی به شمار می رود کـه تـقریباً در همه کشورهای جهان در حال وقوع است اما میزان و سرعت آن در میان کشورها متفاوت به نظر می رسد. به طوری که نرخ رشد جمعیت سالخورده در کـشورهای در حـال تـوسعه بسیار بیشتر از کشورهای توسعه یافته است. امروزه از هر سه فرد بالای ۶۰ سال، ۲تن در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند کـه پیـش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ میلادی به حدود ۴ تن از هر پنج‌تن برسد. کاهش بـاروری در ایـران را مـی‌توان بـه کـاهش مرگ و میر نسبت داد. برخی کارشناسان معتقدند که در سطح کلان مشکل نداریم اما در سطح خُرد با چالش مواجه هـستیم. در واقع مـوضوعات کلان به دولت و سطح خرد به خانواده مربوط می‌شود. آنها معتقدند که در سطح خرد بـا بـاروری زیرسطح جانشینی مواجه هستیم و ایـران در فـرصت طـلایی پنجره جمعیتی قرار دارد. نکته کلیدی در درک درست این نگرانی، برخی از تفاوت‌ها در تعریف و مرز سالخوردگی و رویکرد آنها به مسأله جمعیت است. محمد میرزایی و محمدجلال عباسی شوزایی به عنوان ۲ تن از جمعیت شناسان معتقدند کـه جمعیت ایران با وجود تمرکزی که در حال حاضر بر گروه‌های جوان دارد، به سرعت در مسیر انتقال به سالخوردگی جـمعیت قـرار گرفته و علت اصلی این امر، کاهش شدید باروری و تا حدودی هم افـزایش امـید زنـدگی در کشور است. همچنین آنها معتقدند، با توجه به آهنگ پرشتاب کاهش باروری ایران در۲ دهه اخیر، پیش‌بینی می‌شود حرکت به سمت سالخوردگی جمعیت تسریع شـود و بـا استناد به روندهای مشاهده شده باروری و مرگ‌ومیر و نگاهی به محتمل‌ترین مسیرهای تغییر آنها در آینده، برآورد می‌شود که شروع سده ۱۵ خورشیدی سرآغاز روند رو به افزایش جمعیت سالخورده در ایران باشد.
با اینکه در حال حاضر، تعداد سالمندان سهم کمتری از جمعیت کشور را به خود اخـتصاص داده اسـت امـا فزونی سرعت رشد جمعیت سـالخورده در مـقایسه بـا رشد جمعیت کل کشور و پیش‌بینی افزایش تعداد و سهم جمعیت ۶۰ سال و بالاتر در سال‌های آتی، لزوم برنامه‌ریزی آینده‌نگر برای کنترل مسایل مربوط به این گـروه از جـمعیت را تـوجیه می‌کند. در حال حاضر برخی از استان‌های کشور در مرحله آغازین ورود به سالخوردگی جمعیت هستند که این نسبت‌ها در آینده افزایش محسوسی خواهند داشـت و در یک دوره ۴۰ ساله نزدیک به ۲۰ درصد جمعیت را در این مرحله قرار خواهند داد. پیامدهای سالخوردگی بسیار سنگین است و اثرات سنگینی را در نظام درمانی، اشتغال و سیاست‌های تأمین اجتماعی برجای می‌گذارد. اهـمیت این مـسأله به حدی است که باید بدون اتلاف وقت به چاره اندیشی این مسأله پرداخته شود. اگـرچه سـالخوردگی جمعیت پدیده‌یی گریزناپذیر در آینده ایران خواهد بود اما باروری پایین مسأله کـنونی جـمعیت ایران به شمار می رود. بر اساس این یافته‌ها، سیاست‌گذاران باید دو اقدام اساسی کنند: نخست اینکه، برای مدیریت فرصت‌های بـرآمده از تـحولات ساختار سنی جمعیت سیاست‌های مناسبی اتخاذ کنند. دوم اینکه، به منظور جلوگیری از اسـتمرار کـاهش باروری و گرفتار آمدن در تله جمعیتی، سیاست‌های مـناسب و مـتناسب بـا شرایط ساختاری جامعه‌ی ایران در پیش بگیرند.
در کـتاب سالخوردگی جمعیت ایران که به سفارش صندوق جمعیت سـازمان مـلل نگارش شـده اسـت، از پیـش‌بینی‌های جمعیتی بلندمدت تا ۱۴۸۰ به وفـور اسـتفاده شده است اما برخی کارشناسان پیش‌بینی جمعیتی بلندمدت را که به وسیله بخش جـمعیت سـازمان ملل که هر چند سال یـکبار انجام می‌شود، غـیرمنطقی و نـامقبول برای برنامه‌ریزی دانسته و معتقدند در جـمعیت‌شناسی پیـش‌بینی‌هایی که برای دوره ۵ یا ۱۰ ساله انجام بشود، قابل اعتماد است و هرچه از پیش‌بینی‌های ۱۰ ساله فـاصله بـگیریم، پیش‌بینی با اما و اگرهای بـسیاری روبـه‌رو خواهد شد و ایـن پیش‌بینی‌های بلندمدت مـنوط بـه داشتن علم غیب اسـت.
ابعاد جمعیت شناختی سالخوردگی
برای برنامه ریزی بهتر و شناخت مسایل و مـشکلات سالمندان لازم اسـت پدیده سالخوردگی از ابعاد مختلف مورد بررسی قـرار گیرد. مهم‌ترین عوامل مؤثر در سالمند شدن جمعیت، کاهش مرگ ومیر، بـه خصوص مـرگ‌ومیر نوزادان و کودکان و کاهش مستمر باروری و به تبع آن کاهش رشد جمعیت محسوب می شود که باعث تغییرات اساسی در ترکیب سنی جمعیت بسیاری از جوامع شده است. با توسعه اقتصادی- اجتماعی و بهبود شرایط بهداشتی، مرگ ومیر کاهش یافته و امید به زندگی افزایش می‌یابد، بنابراین تعداد بیشتری از افراد به سن بالاتر می‌رسند و زمانی که این فرآیند با کاهش باروری همراه باشد، تغییر تـرکیب سـنی را در پی دارد. بسیاری از کارشناسان، مهم‌ترین علل سالخوردگی جمعیت در آینده ایران را کاهش باروری می‌دانند. بی‌هیچ تردیدی پیامد قطعی کنترل شـدید و مـستمر موالید، تغییر ساختار جمعیت از جوانی به سالخوردگی است و این تغییر از زمان شروع به کاهش باروری آغاز می‌شود و به تدریج پیش می‌رود. یک اقتصاددان به نـام کریس سـاندرسون پیشنهاد می‌دهد که برای دوره‌های مختلف زیستی امید زندگی استفاده شود. او به جای معیار سالمندی مرسوم، معیار سالمندی آینده‌نگر را به‌کار می‌برد. معیارهای مرسوم سالمندی جمعیت، مردم را زمانی‌که وارد مرحله سالمندی در سنین ۶۰، ۶۵ یـا ۷۰ سال می‌شوند، دسته‌بندی می‌کند. در حالی که معیارهای آینده‌نگر مردم را در حال سالمند شدن دسته‌بندی می‌کند، زمانی‌که آنها در گروه‌های سنی با ۱۰، ۱۵ یا ۲۰ سال امید زندگی قرار دارند. با توجه به روش آینده‌نگر ساندرسون، بسته به اینکه چه نقطه‌یی تعیین شود، سن سالخوردگی ۶۰ یا ۶۵ سال خواهد بود. امید زنـدگی در ایـران برای یک فرد ۶۵ ساله ۹.۱۵ سال است. البته باید یادآور شد که در گزارش سالمندی جهان در ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ میلادی و هـمچنین در گـزارش سازمان بهداشت جهانی ۲۰۱۵ میلادی از روش مرسوم و گذشته‌نگر استفاده شـده اسـت و هیچ مرجع معتبر و بین‌المللی از روش مورد نظر ساندرسون به عنوان معیار مقایسه وضعیت سالمندان جهان استفاده نمی‌کند.
صالح قاسمی جمعیت شناس در همین ارتباط می گوید: امروزه کشورهای غربی برنامه های جامعی برای بحران جمعیت دارند اما متاسفانه در ایران عزمی جدی برای حل این موضوع وجود ندارد. در حالی که سالمندان به لحاظ اجتماعی، اقتصادی و خدماتی نیاز به بیشترین خدمات و زیرساخت ها دارند که این موضوع بر روی کشور تاثیرگذار است. از نظر جمعیت پژوهی، دوران سالمندی زمان انباشت تجربه و استفاده از تجربیات کارشناسان خبره است که باید از وجود آنها در جامعه بهره برد. سالمندان سرمایه‌های هر کشور محسوب شده و افزایش شمار آنها نشانه بالا رفتن امید به زندگی و افزایش سطح بهداشت کشور است. اما افزایش شمار سالمندان از منظری دیگر به‌عنوان بحرانی برای کشور محسوب شده و زنگ خطر کاهش جمعیت جوان کشور را به صدا درمی‌آورد.
سـالمندی و سـیاست‌های جمعیتی در ایران
در ایران سـیاست‌های جـمعیتی به عنوان جزیی از برنامه کلی توسعه ملی هر کشور و با در نظر گرفتن اهداف فرهنگی، شرایط اجـتماعی، مـنابع و مـحدودیت‌های اقتصادی آن تدوین می‌شود. هدف اصلی سیاست‌های جـمعیتی، حـفظ تـعادل پویـای سـاختار کـلی جمعیت است. برخی کارشناسان با بیان اینکه ایران در عروسی جـمعیتی قرار دارد، تلاش می‌کنند سیاستگذاری را به مدیریت پنجره جمعیتی محدود کنند. شکی نیست که دولت‌ها برای مدیریت پنجره جمعیتی تکالیفی دارند اما باید توجه داشت که تداوم سیاست‌های کنترلی به کاهش شدید باروری منجر شـده اسـت، جمعیت را بـه سمت سالخوردگی سوق می‌دهد. بنابراین کارشناسانی که در سخنان خود سالخوردگی جمعیت، بحث جوانان و پنجره جمعیتی را پیش می‌کشند، بـاید توجه داشته باشند که با فراهم شدن زیرساخت این نیازها، ایـن جـوانان بـه سالخوردگان جامعه تبدیل شده‌اند. در همین ارتباط اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهوری می گوید: ما باید از برنامه هفتم توسعه با تاکید بیشتری در برنامه ریزی های خود سرفصل مشخصی در ارتباط با نیازها و برنامه های سالمندان داشته باشیم زیرا جامعه یی که جمعیت سالمندان سهم عمده یی در هرم جمعیتی آن داشته باشد باید تأثیراتش در رشد اقتصادی کشور، بودجه دولت، هزینه های صندوق های بازنشستگی و سن بازنشستگی مورد بررسی قرار گیرد و نقش سالمندان در تمام ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه به طور دقیق دیده شود.
حدود ۱۷ میلیون تن در دهه ۶۰ به دنیا آمدند که این عده در حدود سال‌های ۱۴۳۰ بـه بـالای ۶۰ سال می‌رسند. این انتقال موجب می‌شود تا سرعت رشد تعداد سالخوردگان از رشد کـل جـمعیت پیـشی گیرد. در این وضعیت، باید تأثیر ترکیب سنی جمعیت در تعداد ولادت‌ها را در برنامه‌ریزی‌ها مدنظر قرار داد. تدوین برنامه‌های جامع، منسجم، هدفمند و مبتنی بر یافته‌های عـلمی که بـا دقـت و جدیت به اجرا درآیند، ضروری و تضمین کننده ارتـقای کمـی و کیفی زندگی افرادی است که به سنین سالمندی می‌رسند. بنابراین باید برای تهیه و تدوین سیاست‌های جمعیتی مرتبط با سالخوردگی باید از هـم‌اکنون بـرنامه‌ریزی کـرد زیرا اگر ۳۰ سال دیگر این افراد به سـالخوردگی برسند، بحران سالخوردگی پیش خواهد آمد و این به خودی خود هشداری برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران اجتماعی است. در همین ارتباط انوشیروان محسنی بندپی رییس سازمان بهزیستی با بیان اینکه کشور می‌تواند از توان و ظرفیت سالمندان در رسیدن به توسعه پایدار استفاده کند، گفته بود: سالمندان کشور ظرفیت و استعداد فراوانی دارند و شاخص‌ها نشان می‌دهد حمایت‌های اجتماعی و سطح بهداشتی سالمندان افزایش یافته است.
منابع
گذار ساختار سنّی در ایران»، ترکاشوند و حسینی (۱۳۹۱)
سام آرام، عزت الله. «مسائل سـالمندان در ایـران: مطالعه‌ای در جمعیت‌شناسی سالمندان ایران»، عـلوم اجـتماعی، ش ۲-۱، (۱۳۷۰).
حـسینی، حاتم. «سالخوردگی جمعیّت یـا بـاروری پایین؛ مسأله جمعیّتی ایران کدام است؟»، همایش ملّی سالمندی؛ ابعاد و چالش‌های آینده، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان، (۱۳۹۳).
قاضی طباطبایی، محمود و مجید کوششی. «شبکه‌های حمایت اجتماعی، ترتیبات زندگی و سلامت سالمندان در بستر گذار جمعیتی: مطالعه در شهر تهران»، جمعیت و توسعه در ایران، گردآورنده رسول صادقی، تهران، مرکز مـطالعات و پژوهـش‌های جمعیتی آسـیا و اقیانوسیه (۱۳۸۸).
کاراداک، ونسان ۱۳۹۱ جامعه‌شناسی پیری و پیرشدگی، ترجمه‌ی سوسن کـباری، تـهران، جامعه‌شناسان.
کاظمی پور، شهلا ۱۳۸۸. مبانی جمعیت شناسی، تهران، مرکز مطالعات و پژوهشهای جمعیتی.
گیدنز، آنـتونی ۱۳۷۶. جـامعه‌شناسی، تـرجمه‌ی منوچهر صبوری، تهران، نی.
مسکوب، محمود. «بحران سالخوردگی در کشورهای کمتر توسعه یافته: مصرف یا تولید؟»، ترجمه‌ی مـیترا آذرهوش، تأمین اجتماعی، سال ۴، ش۱۱، (۱۳۸۱).
مشفق، محمود و محمد میرزایی. «انتقال سنی در ایران: تـحولات سنی جمعیت و سیاست‌گذاری‌های»