به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، انتخاب تهران به عنوان پایتخت رسمی ایران در کاخ گلستان از جمله رویدادهای مهم این مرز و بوم به شمار می رود. گرچه پیش از این انتخاب، تهران همواره به عنوان یکی از آبادی های خوش آب و هوای منطقه ری به شمار می رفت و آقامحمدخان قاجار تهران را عنوان دارالخلافه و مرکز حکومت یدک می‌کشید اما به صورت رسمی از این زمان به بعد تهران پایتخت ایران شد. برپایه مستندات باستان شناسی، تهران قدمتی هفت هزار ساله دارد و امروز به عنوان یکی از بزرگترین کلان شهرهای دنیا شناخته می شود. تا سه سال پیش تهران به عنوان پایتخت کهن ایران، در تاریخ رسمی کشور جایی نداشت و روزی به نامش ثبت نبود. تا این که در ۱۳۹۵ خورشیدی به همت شورای چهارم شهر تهران، «روز تهران» به تقویم کشور افزوده و این گونه تهران نیز صاحب روز شد و ۱۴ مهرماه که در قانون اساسی مشروطیت، تهران به عنوان پایتخت تثبیت شد، به نام روز تهران انتخاب شد. در این باره محمود میرلوحی عضو شورای شهر تهران می گوید: در واقع انتخاب روز تهران با این هدف بوده و هست که اولا این ظرفیت‌ها را به خوبی شناسایی و بررسی کنیم و ثانیاً به راه رفته و طی شده را ببینیم که چه اتفاقی افتاد و چرا به مشکلات رسیدیم تا مسیر راه و همچنین راه آینده را اصلاح کنیم. تهران امکانات، جاذبه‌های گردشگری و زیبایی‌های فوق‌العاده‌یی دارد. با تمام این ظرفیت‌ها و پتانسیل‌ها به دلیل برخی از اشکالات، زیاده‌روی‌ها و ضعف در برنامه‌ریزی‌ها این زیبایی‌ها متاسفانه غبار گرفته و مقداری دود اندود شده است که لازم است این دوده‌ها را از چهره تهران برطرف کنیم. باغ‌هایش را حفظ کنیم، مراکز تاریخی‌اش را که ۲ هزار بنای ارزشمند دارد، حفظ کنیم. با طرح فکر و برنامه این شهر را برای آیندگان تبدیل به شهری زیباتر و آماده‌تر کنیم.
تاریخ تهران برخلاف چند دهه اخیر که بیشتر به سیاست، اقتصاد و البته معضلات ترافیکی و آلودگی هوا گره خورده است، محتوایی غنی از لحاظ تاریخی و فرهنگی دارد و انتخاب روز تهران، در واقع پاسداشتی برای حفظ هویت تاریخی و فرهنگی این شهر به شمار می رود. برای بسیاری از ایرانیان و حتی تهرانی‌ها هنوز هم صدها آثار طبیعی مانند باغ ها، پارک ها و مکان های فرهنگی ناشناخته وجود دارد؛ میراث های زیست محیطی مثل حیات وحش، باغ های زیبا و شگفت‌انگیز و البته تاریخ شفاهی انباشته از بزرگان، مشاهیر، عرفا و هنرمندان نامی این سرزمین، تهران را به شهری غنی از لحاظ پیشینه و تاریخ تبدیل کرده است که البته در دوره‌یی گرد فراموشی تاریخ تهران را فرا گرفته و امید می‌رود با رویکردهای فرهنگی اخیر، تاریخ تهران احیا و هویت آن بازگردانده شود. حال انتظار می رود انتخاب روز تهران تلنگری باشد برای جبران غفلت‌های گذشته و هویت‌بخشی به شهری که این روزها دور از فرهنگ و هویت در حال رشد و توسعه است. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این جُستار سعی دارد به مناسبت روز تهران، ارزش های طبیعی تهران مانند باغ ها، حیات وحش و پارک ها را بررسی کند.
دگرگونی های باغ های تهران
در اواخر دوره قاجار، شکل و نقشه باغ‌ها در تهران تغییر کرد و افزون بر آن نامی جـدید نیز به ادبیات باغ‌سازی در تهران افزوده شد. در فاصله‌یی کوتاه، پاره‌یی باغ‌ها با شـکل جدید و با نام پارک سـاخته شـدند. شکل باغ‌های تهران در ۱۳۰ سـال سـلطنت قاجار یکسان باقی نمانده و ممکن است بتوان دوره‌های مشخصی برای باغ‌سازی تهران ترسیم کرد. سیر ایجاد ترکیب‌های جدید حاصل از آرایش گیاهان، علاقه به آنها و همچنین نوع استفاده کـه مختص طبقه متجدد بود، روشن می‌کند که الگوبرداری از باغ‌های اروپایی بیش از هر تـأثیرِ دیـگر بـراساس خصوصیات زیباشناختی جدیدی شکل می‌گرفت که در میان طبقه اعیان رایج شده بود. باغ‌سازان تهران در حـدود ۱۲۶۱ خورشیدی نه مسحور شکل باغ‌های فرنگی که شیفته نوع باغبانی و زیبایی ترکیب‌های تـصویری ایجاد شده به وسیله گـیاهان شـدند. از این‌رو به نظر می‌رسد، شناخت این نوع باغبانی برای شناخت روش جدید باغ‌سازی یا پارک‌سازی از اهمیت برخوردار باشد. در این رویکرد جدید هدف اصلیِ گیاهان و گل‌ها، ساختن و پرداختن فضا نیست، بلکه نشان دادن نوعی زیبایی است که از خود آنها نشأت می‌گیرد بنابراین حضور خطی درختان و گل‌ها که در سده‌ها در کنار راهها و حاشیه فضاها کاشته می‌شدند با ترکیب‌های جدیدی جایگزین شد که چندان توجهی به راهها و فـضاها نداشتند. در ترکیب‌های جدید، محدوده‌های گل‌کاری شده، خود در مرکز توجه بودند و می‌بایست دیده می‌شدند و فراتر از آن در مرکز دید، قرار می‌گرفتند. ساختارهای پیشین باغ‌ها دیگر محلی از اعراب نداشتند و ممکن بود مـزاحم جـلوه‌گری‌های جدید نیز باشند. از این رو این ساختارها، همچون خیابان‌ها و ردیف‌های درختان و چمن‌ها، که فضای باغ را شکل می‌دادند و می‌ساختند در فضاهایی همچون پارک‌ها و باغ‌ها بعد از آن کم‌رنگ یا حذف شدند. این حـذف بـاعث ایجاد تغییر نگرش به محیط و زیبایی‌های آن شد و رویکرد زیباشناختی جدیدی را در منظرسازی ایجاد کرد که تا امروز نیز قابل مشاهده است.
پارک های معروف و دیدنی تهران
در بخش‌های شمالی تهران باغ ها و مراتع زیادی وجود داشت که در سال های گذشته با بلندمرتبه سازی های بی رویه، بسیاری از آنها از میان رفتند. پیش از انقلاب مساحت پارک های تهران چیزی در حدود ۳ هکتار برآورد می‌شد. در سه دهه گذشته با تلاش شهرداری تعداد پارک های تهران افزایش یافته و به تعداد پارک های تهران افزوده شده است. پارک ساعی با مساحتی در حدود ۱۲ هکتار یکی از قدیمی ترین و معروف ترین پارک های تهران به شمار می رود که در خیابان ولی‌عصر تهران قرار گرفته و دارای پوشش گیاهی بسیار متنوع است. محل این پارک به وسیله مهندس کریم ساعی در ۱۳۲۴ خورشیدی درخت‌کاری شد در دهه ۴۰ ایده طراحی اصلی پارک صورت گرفت و در ۱۳۴۲ خورشیدی با طراحی حسین محجوبی احداث شد. باغ ژاپنی بخشی از پارک، شامل پرندگان آبزی است. درختان بلند پارک ساعی فضایی زیبا در این پارک به وجود آورده‌اند.
از جاذبه های گردشگری تهران بوستان های تهران محسوب می شود و پارک هنرمندان یکی از بوستان‌های شهر تهران است که در مرکز شهر و در خیابان ایرانشهر قرار دارد. سابقه تاریخی پارک هنرمندان به دوره قاجاریه باز می‌گردد. این محدوده در دوره قاجاریه به شکل باغی بوده و بخشی از اراضی یک شاهزاده قاجاری به شمار می‌رفته که در اختیار یک معمار آلمانی به نام فیشر و چند باغبان فرنگی قرار داشت. این باغ در هنگام وقوع جنگ جهانی دوم جهت انبار تسلیحات متفقین مورد استفاده بود و به همین دلیل چندین ساختمان با معماری خارجی به منظور نگهداری ملزومات در آن ساخته شد. پس از خروج متفقین از ایران، این محدوده در اختیار نیروهای نظامی ایران قرار گرفت. در ۱۳۷۵ خورشیدی شهرداری تهران این مکان را به تملک خود درآورد و با تخریب بناهای اضافی و اعمال تغییراتی در آن، این مکان را به صورت فعلی درآورد.
پارک شهر یکی از قدیمی‌ترین بوستان‌های تهران به شمار می رود که در مرکز شهر تهران قرار دارد. تاریخ تأسیس آن به ۱۳۳۹ خورشیدی بازمی‌گردد. از مساحت کل پارک، ۱۷۳ هزار و ۵۰۰ مترمربع به فضای سبز اختصاص دارد که از این مقدار، ۴۴ هزار و ۲۰۰ مترمربع چمن‌کاری، ۱۲۷ هزار و ۳۰۰ مترمربع درخت‌کاری و به صورت شبه جنگلی و ۲ مترمربع فضای گل‌کاری است. ۴ هزار و ۲۵۰ مترمربع مساحت دریاچه و ۲ هزار و ۹۰۰ مترمربع مساحت آبنماهای پارک است.
پارک ملت از دیگر پارک‌های بزرگ تهران محسوب می شود که در ۱۳۴۵ خورشیدی در دوره پهلوی اول احداث شد. در این پارک مجسمه‌های مشاهیر بزرگ ایران مانند فردوسی، سعدی، شهریار و نیما یوشیج وجود دارد. باغ‌وحش، رستوران و کافی‌شاپ، سینمای چهار بعدی و زمین بازی کودکان از امکانات پارک است. در ضلع غربی پارک نخستین قطار دیزل معروف به قطار دودی روی ریل‌های خودکار به نمایش گذاشته شد و نخستین قطاری به شمار می رود که در زمان ناصرالدین شاه میان تهران و حرم شاه عبدالعظیم مورد استفاده قرار گرفت.
پارک لویزان در ۱۳۴۶ ساخته شد که در بخش شمیرانات تهران قرار دارد و بزرگترین فضای سبز تهران محسوب می‌شود. پارک لویزان درختان بلند و سر به فلک کشیده‌یی دارد. همچنین در بالاترین قسمت پارک جنگلی لویزان چندین هتل، سفره‌خانه، بوفه، کافی‌شاپ، تالار و یک مسجد وجود دارد. به خاطر هوای بسیار خنک و دلنشین پارک، بیشتر اهالی شرق تهران در بعدازظهرهای تابستان به این پارک رهسپار می‌شوند.
بوستان جلالیه که پس از انقلاب نام آن را تغییر دادند و به پارک لاله معروف شد. در قدیم زمین این پارک برای سوارکاری و فعالیت‌های نظامی استفاده می‌شد. عمده پوشش گیاهی این پارک را درختان چنار، اقاقیا و کاج تشکیل می‌دهد که باعث سرسبزی و زیبا شدن منطقه ۶ تهران شده است. بیش از ۵۰ سال از احداث این پارک می‌گذرد و هنوز پارک لاله یکی از زیباترین پارک های تهران برای پیک نیک است. وجود مجسمه‌ها، درختان زیبا، جمعیت منحصر به فردی که قرارهای دوستانه خود را در پارک می‌گذارند باعث شده پارک لاله یکی از بهترین پارک های تهران برای عکاسی محسوب شود. نزدیک بودن به دانشگاه هنر هم باعث شده است، بیشتر دانشجویان رشته‌های معماری، عکاسی و نقاشی به پارک لاله علاقه‌مند شوند و اوقات خود را در این پارک بگذرانند. در این پارک مانند پارک ملت تندیس‌ها و مجسمه‌های زیادی قرار دارد که از معروف‌ترین این تندیس‌ها، مجسمه ابوریحان بیرونی و خیام است. یک بازارچه خیریه در این پارک قدیمی قرار دارد که افراد زیادی در آن آثار هنری، خوراکی و اجناس دیگری می‌فروشند.
اراضی عباس‌آباد در قلب تهران چندین بوستان و پل را در خود جای داده است. از طریق بزرگراه‌های مدرس، همت و حقانی می‌توان به بوستان‌های نوروز، آب‌وآتش و طالقانی رسید. همچنین با مراجعه به این بوستان‌ها می‌توانید از پل طبیعت و پل ابریشم بازدید کرد. این بوستان دسترسی‌های خوبی نیز به باغ موزه دفاع مقدس و گنبد آسمان دارد که می‌توان از آنها بازدید کرد.
از جاذبه های دیگر گردشگری تهران، باغ پرندگان تهران با مساحت ۲۳ هکتار در شمال شرق تهران و در خیابان کوهستان قرار دارد. این باغ در اردیبهشت ۱۳۹۲ خورشیدی به صورت رسمی افتتاح شد و در حال حاضر ۵۷ گونه پرنده همچون کبوتر، طوطی، اردک، قوی سفید، غاز، فنچ، جغد، شاهین، عقاب، طاووس و …، نگهداری می‌شوند. باغ پرندگان تهران در شمال‌شرق تهران در دل جنگل لویزان واقع شده است. باغ پرندگان تهران در ۲ فاز طراحی شده است. فاز نخست که هم اکنون به بهره‌برداری رسیده است به نام «دشتچر» نام گذاری شده است و شامل پرنده‌هایی است که در قفس نگهداری می‌شوند یا توان پرواز ندارند. فاز دوم که مساحتی کمتر از این فاز دارد در محدوده شمالی در حال احداث است و «آبچر» نام دارد. این فاز شامل پرندگانی است که قابلیت پرواز دارند و احتمالاً مشابه آنچه در باغ پرندگان اصفهان وجود دارد به وسیله تور از خروج پرندگان از آن جلوگیری خواهد شد. زمان احداث این باغ سه سال به طول انجامید و اکنون به عنوان گردشگاهی برای تهرانیان به شمار می رود.
ارم، بزرگترین باغ وحش ایران
نخستین باغ وحش ایران با نام مجمع الوحوش در زمان قاجار در خیابان سعدی کنونی، در جایی که آن را زمانی خیابان باغ وحش و بعد ماشین خانه می نامیدند، تأسیس شد. ایرانیان که تا آن زمان با باغ وحش های اروپایی آشنا بودند برای دیدن حیوانات به این مکان می رفتند. ماجرا از آنجا شروع شد که ناصرالدین شاه پس از سفرهای خود به اروپا به باغ وحش علاقه مند شد و به همین دلیل محل دوشان تپه را انتخاب کرد و در آن مجموعه‌یی از شیر ایرانی و ببر مازندران نگهداری می‌شد؛ ۲ جانوری که دیگر در ایران و حتی در باغ وحش‌های آن هم وجود ندارند. در آن دوره به جز زمانی که شاه به آنجا می‌رفت، بازدید برای عموم آزاد بود. کم کم باغ‌وحش گسترش یافت تا به شکل کنونی درآمد و اکنون باغ‌وحش تهران در زمینی به وسعت هفت هکتار خارج از شهر و در کیلومتر چهار بزرگراه تهران ـ کرج، جنب پارک ارم مستقر است. باغ‌وحش ارم، بزرگترین باغ‌وحش ایران محسوب می شود. مسیر بازدید از حیوانات طوری طراحی شده است که افراد در فاصله میان ورود و خروج، بتوانند تمامی حیوانات را مشاهده کنند و از همان مسیر ورود، خارج شوند. بیشتر از ۸۰۰ جاندار از ۱۱۱ گونه گوناگون در قفس‌های کوچک و بزرگ باغ وحش ارم زندگی می‌کنند؛ از گونه‌های متنوع پستانداران، خزندگان، آبزیان و پرندگان. حدود ۶۰ درصد این حیوانات بومی ایران هستند و بقیه از نقاط دیگر دنیا و به خصوص قاره آفریقا به ایران آورده شده‌اند. ایرج جهانگیر مدیرعامل مجتمع ورزشی و فرهنگی ارم سبز درباره باغ وحش ارم می گوید: باغ وحش ارم به اتحادیه باغ وحش داران اروپا ثابت کرده است که توانایی نگهداری حیوانات خاص مانند شیر ایرانی، فیل، ببر سفید و هر گونه حیوان خاص و در معرض انقراض را دارد. باغ وحش ارم سبز توانست بعد از ۲ سال با وجود شرایط سخت بین المللی و عدم قبول صلاحیت به عضویت افتخاری اتحادیه باغ وحش داران اروپای (EEP) درآید.
منابع:
برای باغ سپهسالار نک به : معتمدی، ۱۳۸۱ : ۴۵۶ و اعتمادالسلطنه، ۱۳۷۴، ج اول : ۱۱۹. بـرای مـسعودیه نـک به : ظل‌السلطان، ۱۳۶۲ : ۲۱۴.