امام حسین (علیه‌السلام) با خانواده خود در سال ٦٠ هجری از مدینه به سمت مکه و از آنجا به سمت عراق حرکت کرد؛ البته بین راه خانواده‌ها و مردان دیگری به آن حضرت ملحق شدند و واقعه عاشورا با تاثیری شگرف و عمیق بر فرهنگ اسلامی در محرم ۶۱ هجری رقم خورد. در این واقعه دلاوری مردانی که در برابر ظلم ایستادند مطرح شد؛ در حالی که از شیرزنان عرصه عشق و شهادت کمتر نام برده شده است.
در مجموعه یادداشت‌هایی با عنوان کلی بانوان عاشورایی گذری کوتاه کردیم بر نام و صفات زنانی که در این حادثه عظیم همراه امام حسین (ع) بودند. یکی از زنانی که حین و بعد از این واقعه عظیم نقش بسیار پررنگی داشته زینب کبری (سلام‌الله علیها) ، دختر امام علی (ع) و خواهر امامان حسن و حسین (ع) است. یکی دیگر از زنان حاضر در این واقعه حضرت أم کلثوم (س) دختر دیگر امام علی (ع) و خواهر پدری امام حسین (ع) است که در یک شماره از این مجموعه به رشادت های ایشان در کربلا پرداختیم. فرزندان و اهل بیت امام حسن (ع) نیز حضور پررنگی در واقعه کربلای ۶۱ هجری داشتند و در یکی از یادداشت های این مجموعه از آنان نوشتیم، نوبت دیگر از دختران و اهل بیت امام حسین (ع) سخن گفتیم و در این شماره که آخرین قسمت از مجموعه بانوان عاشورایی است به خاندان عقیل و جعفر عموهای امام حسین (ع) و خدمتکاران اهل بیت می‌پردازیم.
خاندان عقیل و جعفر
از خاندان عقیل و جعفر برادران امام علی (ع) و عموهای امام حسین (ع) افراد زیادی در حماسه کربلا حضور داشتند. برخی از همسران و دختران آنها هم در جمع اسرا بوده اند. ام کلثوم دختر عبدالله بن جعفر؛ یکی از این بانوان است که همراه مادر، برادران و همسرش قاسم بن محمد به کربلا آمد و ناظر شهادت شوهر، برادر و دیگر بستگانش بود و همراه کاروان اسرا به کوفه و شام رفت. (نقش زنان در حماسه عاشورا، مزینانی، ص ۲۵۶). شهربانو دختر عقیل است که همراه شوهرش و فرزندش محمد در کربلا حضور داشته و شاهد شهادت عزیزانش بوده است و در کاروان اسرا هم همراه بقیه زنان هاشمی بود. (همان، ص ۲۵۹). ام الثغر، این بانو همسر عقیل بن ابیطالب بود که همراه فرزندش جعفر بن عقیل در حماسه عاشورا بوده و شاهد شهادت پسر و بستگانش بوده است.
خدمتکاران اهل بیت (علیهم السلام)
تعدادی از زنان و مردانی که در خانه اهل بیت به آنان خدمت می‌کردند در حماسه عاشورا حضور داشتند و برخی به مقام شهادت رسیدند؛ از جمله خدمتکارانی که به شهادت رسیدند می توان به جُون، غلام ابوذر غفاری، اسلم بن عمر از غلامان و کاتبان امام حسین (ع) و رافع بن عبدالله غلام مسلم بن کثیر اعرج اشاره کرد. برخی از زنان خدمتکار هم در این حماسه بوده اند که به نام چند تن اشاره می شود؛
فضه، ایشان خدمتکار خانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) بودند. وی نه تنها کمک کار حضرت، بلکه از شاگردان ایشان هم بود. در جریان روزه نذری گرفتن امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) و حسنین (علیهم السلام) ، ایشان هم سه روز روزه گرفت و با آب افطار کرد و مثل امام و حضرت زهرا (س) افطاری اش را به فقیر، یتیم و اسیر داد. این بانوی بزرگوار حافظ قرآن کریم شد و حدود بیست سال جز با آیات قرآن صحبت نمی‌کرد.
ابو القاسم قشیری، فیلسوف قرن چهارم هجری، در تفسیر خود از شخصی روایت کرده: در بیابان از قافله ای که باآن همراه بودم دور افتادم و در این حال با زنی همراه شدم و به اوگفتم: کیستی؟ گفت: وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ؛ بگو سلام و به زودی آگاه می شوید (زخرف/۸۹). به او سلام کردم و گفتم: اینجا چه می‌کنی؟ گفت: مَنْ یَهْدِاللَّهُ فَمالَهُ مِنْ مُضِلٍ؛ و هر که را خدا به خود واگذارد، دیگر هیچ راهنمایی برای او نخواهد بود(زمر/۳۷). گفتم: جنّ هستی یا انسان؟ گفت: یابَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ؛ ای فرزندان آدم زینت‌های خود را در هر مقام دربرگیرید (اعراف/۳۱). گفتم: از کجا می‌آیی؟
گفت: یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ؛ از مکانی بسیار دور (فصلت/۴۴). گفتم: به کجا می‌روی؟ گفت: وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ؛ و مردم را حج و زیارت آن خانه واجب است (آل عمران/۹۷). گفتم: چندروز است که از قافله دور افتاده ای؟ گفت: وَلَقَدْخَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ؛ آسمان‌ها و زمین و آنچه بین آنهاست در شش روز خلق کردیم (ق/۳۸).
گفتم: آیا گرسنه نشده ای؟ گفت: وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لایَأْکُلُونَ الطَّعامَ؛ و ما آنها را پیکرهایی که غذا نخورند قرار ندادیم و آنها جاویدان نبودند (انبیاء/۸). پس به وی مقداری غذا داده و گفتم: آهسته تر برو و شتاب مکن. گفت: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها؛ خداوند هیچ کس را، جز به اندازه تواناییش، تکلیف نمی‌کند (بقره/۲۸۶). گفتم: آیا میخواهی بر پشت حیوان من سوار شوی؟ گفت: لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا؛ اگر در آسمان و زمین غیر از خدای یکتا خدایانی وجود داشت، همانا خلل و فساد در آسمان و زمین راه می‌یافت (انبیاء/۲۲). پس من پیاده شدم و او را به جای خود سوار کردم، وی در مقام تشکّر گفت: سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا؛ منزّه است خدایی که این مرکب را برای ما مسخَّر ساخت (زخرف/۱۳). هنگامی که به قافله رسیدیم، به او گفتم: آیا کسی را در این قافله داری؟ گفت: یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (ص/۲۶)، وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ (آل عمران/۱۴۴)، یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ (مریم/۱۲)، مُوسی إِنِّی أَنَا (طه/۱۱) و بدین وسیله صاحبان این نام‌ها را صدا زد و بلافاصله چهار جوان خود را به او رسانیدند. گفتم: اینها چه نسبتی با تو دارند؟ گفت: الْمالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا؛ مال و فرزندان زینت زندگی دنیایی هستند (کهف/۴۶). هنگامی که آن جوانان به نزد او رسیدند گفت: یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ؛ ای پدر این مرد را (که به شجاعت و امانت آراسته است) به خدمت خود اجیر کن که بهترین کسی است که به خدمت می‌گزینی (قصص/۲۶). پس آنان هدایایی را به من عطا کردند و او گفت: وَاللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ؛ خداوند آن را برای هر کس بخواهد، دو یا چند برابر می کند و خداوند وسیع و داناست. (بقره/۲۶۱) و فرزندانش چیزهایی دیگری نیز بر آنچه داده بودند افزودند، و من از آنان پرسیدم: این زن کیست؟ گفتند: او مادر ما و نامش فضّه و خادم حضرت فاطمه (س) بوده و مدّت بیست سال است که جز به کمک آیات قرآن سخن نمی گوید.
فضه افتخار خدمتکاری حضرت زینب (س) را هم دارد و در کربلا حضور داشت و همراه زنان هاشمی در کاروان اسرا هم بود. قبر ایشان الان در شام است و بالای قبر نوشته فضة خادمة رسول الله. (همان، ٢٦١).
ملیکه؛ این بانو در حبشه به جعفر بن ابی طالب اهدا شد ولی آن بزرگوار وقتی به مدینه برگشت؛ این بانو را به امام علی (ع) اهدا کرد. وی تا زمان شهادت حضرت زهرا (س) در خانه آن حضرت مشغول به کار بود. بعدا خدمتکار حضرت زینب (س) شد. چون همسرش عقبة بن سمعان غلام رباب همسر امام حسین (ع) بود با وی نیز در کارهای منزل رباب همکاری می کرد. ملیکه همراه همسرش با کاروان امام حسین (ع) بود و بعد از واقعه عاشورا در کاروان اسرا هم بود. (همان، ص ٢٦٤).
روضه؛ ایشان ابتدا خدمتکار پیامبر اکرم (ص) بود. بعد به خانه حضرت زهرا (س) و بعد به خانه حضرت زینب (س) و بعد همراه کاروان عاشورایان حرکت کرد و بعد در کاروان اسرا بود.
ام رافع؛ قابله فرزندان حضرت زهرا (س) بود و در جنگ خیبر و مراسم غسل حضرت زهرا (س) شرکت داشت. دو فرزند این بانو به نام عبیدالله و علی از شیعیان خاص و کاتبان بیت المال زمان حکومت امام علی (ع) بودند. وی در روز عاشورا در کربلا بود و همراه کاروان اسرا همراه زنان بنی هاشم بود.
میمونه؛ این بانو از فرزندان امام علی (ع) نگهداری می کرد. میمونه همراه با پسرش عبدالله یقطر با کاروان امام حسین (ع) رهسپار کربلا شد. در بین راه امام حسین (ع)، جواب نامه مسلم بن عقیل را به عبدالله پسر میمونه داد که به کوفه ببرد. در بین راه به دست سربازان عبیدالله بن زیاد دستگیر و بازجویی شد و او هیچ نگفت. عبیدالله از او خواست بالای قصر برود و به امام حسین (ع) ناسزا گوید. اما وقتی او به بالای بام رسید به مردم گفت: من فرستاده حسین (ع) به سوی شما هستم. او را یاری کنید و با وی علیه پسر مرجانه همنوا شوید. در آن حال زیاد دستور داد او را از بالای قصر به زمین اندازند. هنوز جان در بدن داشت که سرش را از بدنش جدا کردند. میمونه هم در روز عاشورا و بعد در کاروان اسرا حضور داشت. (همان، ص ٢٦٧).
فاکهه؛ ایشان در منزل رباب خدمت می کرد. وی همراه پسرش به نام قارب با کاروان امام حسین (ع) بود. قارب در پیش از ظهر عاشورا به شهادت رسید. در دعای زیارت ناحیه مقدسه نام ایشان آمده است.
حسنیه؛ ایشان در منزل امام سجاد (ع) خدمت می کرد. وی همراه پسرش به نام منجح که در حادثه عاشورا به شهادت رسید، حضور داشت.
کبشه؛ خدمت کار منزل امام حسین بود. وی همراه پسرش به نام سلیمان با کاروان امام حسین (ع) همراه شد. در بین راه امام ایشان را مأموریت داد نامه‌هایی به رؤسای پنجگانه بصره برساند. امام در این نامه ها از مردم بیعت و یاری خواسته بود. حاکم بصره خبردار شد و وی را دستگیر کرد و به دار آویخت. نام این شهید هم در زیارت ناحیه مقدسه هست. کبشه هم با امام حسین (ع) به کربلا رفت و بعد با کاروان اسرا همراه شد. (همان، ٢٦٩).