زیارت اباعبدالله الحسین (ع) در اربعین که امام حسن عسکری (ع) آن را یکی از نشانه‌های شیعه می‌شمارند و پیاده‌روی به سوی مرقد مطهر ایشان در ایام چهلم فرازوفرودهای مختلف و پیشینه‌ای طولانی دارد. در دوران معاصر نیز می‌توان گفت آئین پیاده‌روی اربعین حسینی از قدیم میان شیعیان عراقی مرسوم بوده و با قدرت گرفتن حزب بعث در دهه ۶۰ میلادی، رفته‌رفته به محاق رفت؛ زیرا زیارت اربعین مجازات شدیدی در پی داشت.
با سقوط صدام در ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲) این آئین احیا شد، اما خاطره خوش پیاده‌روی‌های توام با آرامش تنها دو سال باقی ماند و از سال های ۲۰۰۵ (۱۳۸۵) به بعد اگرچه ترس ماموران حزب بعث و استخبارات عراق در کار نبود، عزاداری اربعین همواره با تهدید تروریست‌های تکفیری، عملیات انتحاری و حملات خمپاره‌ای همراه بود که در اسال های ۱۳۸۵، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ ادامه داشت.
حضور ایرانی‌ها نیز در پیاده روی اربعین پیشینه قابل توجهی دارد. با اینکه عزاداری اربعین از مهم ترین مراسم سوگواری مذهبی در ایران است، تا سال ۹۲ بالاترین رقم حضور ایرانی ها در پیاده‌روی اربعین بین ۲۵ تا ۳۵ هزار نفر بود که این علاوه بر زائرانی می شد که در قالب کاروان های زیارتی راهی عتبات عالیات می شدند و مجاز به جدا شدن از کاروان‌هایشان و پیاده روی اربعین نبودند. اما در سال ۹۲ تعداد ایرانی هایی که برای زیارت اربعین وارد عراق شدند، به ۵۰۰ هزار نفر رسید و آمارها نشان می دهد زائران ایرانی اربعین حسینی در سال گذشته، حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده و اکنون که در سال جاری پیش از پایان موسم زیارت اربعین از این رقم گذشت. با وجود این اشتیاق سوال های زیادی در اذهان در مورد تاریخچه سوگواری اربعین، دلیل و ضرورت پیاده‌روی برای این مراسم همچنین فواید آن وجود دارد.
مریم ورزدار در پاسخ به سوالی در مورد دلیل برگزاری مراسم سوگواری ۴۰ روز بعد از واقعه کربلا توضیح داد: برگزاری سوگواری چهلمین روز در میان ائمه (غیر از نزدیکان هر فرد) برای هیچ کس دیگر غیر از امام حسین (ع) رواج ندارد و برای آن نیز پیشینه و دلایل متقنی همچنین آثار مشخصی وجود دارد.
جابرابن عبدالله انصاری؛ اولین عزادار اربعینی امام حسین (ع)
وی در اشاره به پیشینه این عزاداری گفت: اولین افرادی که در اربعین به زیارت امام حسین (ع) رفتند، جابرابن عبدالله انصاری (صحابه پیامبر اکرم (ص) و عطیه عوفی (از تابعان و شاگردان حضرت علی (ع) بودند که جابر به دلیل کهولت سن و حتی نابینایی نتوانسته بودند در واقعه عاشورا همراه امام حسین (ع) باشد، آنها از مدینه راه افتادند و پیاده به زیارت امام حسین (ع) رفتند و روز اربعین به کربلا رسیدند. عده ای از مورخان معتقدند حضرت زینب (س) نیز در همان سال اول بعد از شهادت امام حسین (ع) به زیارت ایشان در اربعین مشرف می شوند و عده ای این امر را به دلیل رویدادهای آن سال بعید می دانند.
ورزدار با اشاره به روند تاریخی عزاداری اربعین به شکل امروزی آن یعنی پیاده‌روی افزود: این رسم بعدها احیا می شود و شیخ میرزا حسین نوری ملقب به محدث نوری (۱۲۵۴ تا ۱۳۲۰ ه.ق)پیاده رفتن از نجف تا کربلا را در ایام عید قربان احیا می‌کند. میرزا جواد ملک تبریزی (۱۲۷۴ تا ۱۳۴۳ ه.ق) نیز بارها از نجف تا کربلا پیاده‌روی می کنند.
وی در ادامه به ذکر دلایل این امر از جمله روایت حدیثی از امام حسن عسکری (ع) پرداخت و گفت: ایشان زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین را یکی از پنج نشانه شیعه و چهار نشانه دیگر را ادای ۵۱ رکعت نماز فریضه و نافله در روز، انگشتر در دست راست، پیشانی بر خاک نهادن، ادای کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با صدای بلند در نماز و دیگر موقعیت ها دانسته اند؛ البته که این امور جزء نشانه های شیعه است و نه ویژگی.
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در مورد اهمیت عزاداری اربعین می فرمایند شروع جاذبه مغناطیس حسینی، در روز اربعین است و آیت الله بهجت (ره) نیز در خصوص عزاداری و پیاده روی اربعین می فرمایند امام زمان (عجل الله) پس از ظهور به واسطه امام حسین (ع) خود را معرفی می کنند. بنابراین در آن زمان باید همه مردم امام حسین (ع) را شناخته باشند و پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای این کار است.
استاد دانشگاه امام صادق (ع) افزود: از وقتی عزاداری اربعین به این شکل و با حجم گسترده ای از افراد در حال پیاده‌روی برگزار می شود که حتی پیروان ادیان دیگر هم در آن حاضر هستند، همین امر و انعکاس اخبار آن هر چند توسط رسانه ها نیست و نباشد و کاربران عادی شبکه های اجتماعی آن را انجام می‌دهند، باعث می شود افرادی که در عزاداری حاضر نیستند این سوال را بپرسند که چرا بعد از گذشت سال ها از واقعه عاشورا هنوز برای امام حسین در این حجم سوگواری می شود و از اسقف مسیحی تا حتی افرادی از میان یهودی ها در آن شرکت می کنند.
عزاداری و پیاده‌روی اربعین محلی برای گردهم‌آیی همه آزاداندیشان شده که اعتماد و همبستگی متقابل بین آنها ایجاد می کند و شاید اگر پیاده روی را از عزاداری اربعین بگیریم به این اندازه موثر نباشد؛ مثل مراسم حج که هر ساله با حضور تعداد زیادی از مسلمانان برگزار می شود ولی به اندازه پیاده‌روی اربعین و عزاداری آن در میان مسلمانان و دیگران سوال و کنجکاوی ایجاد نمی شود.
وی در مورد دیگر دلایل عزاداری در اربعین گفت: شیخ طوسی (۳۸۰ تا ۴۶۰ ه.ق) نوحه خوانی در اربعین را تجدید خاطره مصائب امام حسین (ع) و احیای برپایی مراسم سوگواری می داند که موجب یادآوری قیام امام حسین (ع) می شود. همچنین عزاداری اربعین موجب برافراشته شدن پیام واقعه کربلا می شود که مهم ترین پیام این واقعه قیام به حق، کنار نیامدن با باطل و احیای اسلام است.
پژوهشگر حوزه دین و مسائل زنان ادامه داد: احیای عزاداری اربعین به این معناست که نگذاریم پیام عاشورا به فراموشی سپرده شود؛ عزارداری امام حسین (ع) در دهه اول محرم و منتهی به روز عاشورا اثبات تولا نسبت به این خاندان است و عزاداری در اربعین تبری از تمام اقدامات ضدبشری، آزادگی، تکفیری‌ها و دشمنان اهل بیت است. محرم و اربعین دو کفه تولا و تبری به خاندان اهل بیت و امام حسین (ع) هستند.
حمایت از پیاده‌روی اربعین موجب توجه به شعائر و مناسک بیشتر از اصل دین نمی‌شود؟
وی در ادامه این سوال را مطرح کرد که این روزها پرسشی میان بعضی مردم وجود دارد که آیا اینهمه سرمایه‌گذاری و حمایت‌های مادی و معنوی از پیاده‌روی در اربعین موجب نمی شود توجهات به سطح ظاهری و شعائر دین جلب شده و از اصل و باطن دین بازبمانیم؟ و در جواب گفت: اول باید ثابت کنیم زیارت اربعین جزء مناسک دین و شعائر است ولی این فرض در ابتدا درست نیست و زیارت اربعین نوعی سبک زندگی است، بر زندگی مومن تاثیر دارد و فواید زیادی از عزاداری اربعین به ویژه به شکل پیاده روی حاصل می شود.
استاد دانشکده حضرت زینب (س) در مورد این فواید توضیح داد: مومنان در این پیاده روی در جمع هستند ولی باید خلوت خود و تقوی را رعایت کرده و حتی در مورد اذکاری که حین پیاده روی باید بیان کنند، توصیه هایی داریم دقیقا مانند اعتکاف که به معنای گوشه نشینی است ولی فرد باید در مسجد جامع معتکف شود و آنجا هم دستور در جمع بودن ولی خلوت داشتن با خدا را داریم.
بازیابی هویت فردی و هویت اجتماعی از دیگر فواید پیاده روی اربعین است، نهادینه شدن ایثار و از خودگذشتگی به ویژه با پذیرایی مردم عراق که واقعا در طول سال برای مهمانان اربعین و زوار امام حسین (ع) پس انداز می‌کنند، همینطور. این امر دقیقا اقدام امام حسین (ع) را یادآوری می کند که ایشان زمین های کربلا را قبل از واقعه عاشورا خریدند و با فروشنده شرط کردند زواری که به این مکان می آیند تا ۳ روز مهمان باشند. این نوع از ایثار مردم به ویژه در جامعه فردگرای فعلی نوعی تمرین سبک زندگی است.
وی افزود: احساس خودارزشمندی یا بزرگ شدن شخصیت نیز از دیگر فواید این مراسم است؛ چنانکه می بینیم حتی کودکان نیز در این مراسم وظایفی دارند و با افتخار آن را انجام می دهند. محک زده شدن صبر و بالابردن تحمل افراد نیز در این پیاده روی نیز مشهود است ولی همبستگی بین تمام آزاداندیشان جهان در زیارت اربعین روی می دهد که جامعه را برای جامعه مهدوی آماده می کند، زیرا تا تمرین نداشته باشیم چطور می توانیم بفهمیم که برادرانه و برابرانه زندگی کنیم.
به گفته وی متن دین و سبک زندگی دینی را می توان در ایام پیاده روی اربعین تمرین کرد و اتحادی که بین همه مسلمانان و آزاداندیشان ایجاد می شود زمینه‌ساز ظهور امام زمان (عج) خواهد بود.