به گزارش ایرنا بجنورد قدیم ویژگی های منحصر به فردی داشت. کوچه پسکوچه های باریک و خاکی، منازلی که در اطراف ارگ شهر شکل گرفته بود و باغ های بزرگ، یک بافت نظامی در مرکز و دو خیابان سنگفرشی که شمال شهر را به جنوب و شرق را به غرب پیوند می داد از مختصات این شهر کوچک و زیبا بود.
گوشه و کنار بجنورد پر از باغ، تفرجگاه، چشمه، کاریز و قنات بود. عصرها و نزدیک غروب از دروازه های قوچان (در شرق) و گرگان (در غرب)، کاروان پشتِ کاروان وارد شهر می شد و زنگ شترها در محله شترخانه از طنین می افتاد و ساربان ها نیز، اندکی آنسوتر، در ساربان محله آرام می گرفتند.
۱۱ محله قدیمی
به گفته کارشناسان فرهنگ عامه شهر بجنورد در سال ۱۳۰۰ هجری قمری، دارای ۱۱ محله بود که اکنون انگشت شماری از آن باقی مانده است و ساربان محله که در جوار ارگ قدیم شکل گرفته بود، از جمله قدیمی ترین این محلات است.
آنان محله های آن روزگار بجنورد را شامل محله شهر تازه، دروازه قوچان، ساربان‌محله، سرمحله، محله شیخ محمدتقی، حاجی ملانقی، حاجی ابراهیم، مسجد حاج محمدخان، محله سلطان، دروازه گرگان و محله وسط عنوان می کنند.
یک پژوهشگر فرهنگ عامه در این خصوص می گوید: یکی از محله های مشهور سالیان دور بجنورد، ساربان‌محله بود که ساربان ها پس از تحویل دادن بار شترها، که عمدتا زغال، پنبه و گندم بود، برای استارحت و زدودن خستگی سفر خود در این محل بیتوته می کردند.
ساربان محله بر روی تپه ای شکل گرفته بود که در محدوده ارگ حکومتی بجنورد قرار داشت.
احسان حصاری‌مقدم، محدوده فعلی ساربان محله بجنورد را از خیابان ۱۷ شهریور تا چهارراه شهرداری، و به سمت ۳۲ متری می داند و می گوید: این محله که هنوز هم نشانه‌هایی از بافت اولیه شهر بجنورد را در خود دارد، بین دروازه های مشهد و گرگان شکل گرفت و گفته می شود به علت سکونت ساربانان و شترداران بجنورد به ساربان محله و یا در گویش محلی «سروان‌محله» معروف شد.
وی معنای سروان را با ساربان مترادف خوانده و اظهار می کند: به این لغت در فرهنگ دهخدا نیز با همین معنا اشاره شده است.
حصاری‌مقدم، در عین حال معتقد است: این محله بر روی تپه‌ای در شمال غربی شهر واقع بوده که با شیب ملایمی به سمت خیابان شهرداری امتداد می‌یافته و یکی از ویژگی های این محله، وجود کوچه های شیبدار و باریک با فراوانی خانه های قدیمی خشت و گلی و سقف های چوبی بود که هنوز بخشی از آن در این منطقه خودنمایی می کند.
وی می افزاید: اکنون نیز برخی از بجنوردی ها محله های امروزی را با نام های قدیم به یاد می آوردند که از جمله می توان به کوچه های یخچال، شترخانَه (غُسِل‌خانَه)، کوچه ملکش، کاریز، قَرنقِه دالان، برق، تثبیت، وثوق، تیت لِه کیچَه، کَریزلِه کیچَه، صدرآباد و کوچه وحدت اشاره کرد.
وی می افزاید: محله هایی هم با نام های گرگان دروازه، قبله دروازه، شاهنده آباد، ساربان مَلّه (محله)، بربر مَلّه، دولو مَلّه، چارشنبه بازار، تُپِنگ اَیاغِه، پِئچِنگ باشِه و دَبّاغ خانه در خاطر مردمان این شهر جاخوش کرده اند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه در عین حال به این نکته هم اشاره می کند که با نگاهی کوتاه به گذشته درمی‌یابیم که همه این عنوان ها، به مناسبت موقعیت جغرافیایی، فرهنگی و سکونت ایل و طایفه و خانوادهای این کوی و محله ها به یادگار مانده است.
به گفته حصاری مقدم، روزگاری در غرب ساربان‌محله، ارگ حکومتی شهر و برج منظر قرار داشت و محله کوچه های پست و بلند، باریک و طولانی و نیز پیچ و خم‌دار داشت که جهت گیری خانه‌های ساده روستایی محله نیز در امتداد شمال و جنوب و رو به قبله بود.
وی با تاکید بر اینکه عموم شهرهای قدیمی ساختاری دایره گون داشته اند، می گوید: هر شهر ۴ دروازه داشت و در بجنورد قدیم هم دروازه گرگان، دروازه قوچان و مشهد و دروازه قبله قرار داشت.
موقعیت ساربان محله
رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر بجنورد نیز که در مورد این محله پژوهش هایی کرده است، می گوید: خانه های با دیوارهای خشتی قطور و به کار بردن حداقل پنجره و در، کوچک بودن فضاهای زندگی و درهم فشردگی بافت خانه‌ها برای مقابله با سرمای شدید منطقه از یک سو و دفاع در برابر مهاجمان بیگانه از سوی دیگر از ویژگی های کالبدی این محله بوده است.
سیدمحسن موسوی با بیان اینکه اتاق های این خانه ها به طور ردیفی در کنار یکدیگر قرار می گرفته‌اند، می افزاید: مصالح به کار رفته در این بناها خشت و گل، سقف ها از تیر چوبی و پوشش دیوارها و سقف ها کاهگل بود.
وی به محوریت ساربان محله در آن روزگاران شهر بجنورد اشاره و اظهار می کند: از ساربان محله، به دلیل برخورداری از موقعیتی که داشت، به عنوان میدان و گاه محل تجمع استفاده می شد و چون به نوعی معرف قدمت بجنورد بود، باید در هنگام توسعه شهر، نگاه ویژه ای به این محله می شد اما متاسفانه ما به جای تخریب و تعریض این محل و تبدیل آن به فضایی برای گردشگری، هسته اصلی و بافت تاریخی آن را از بین برده ایم.
این عضو شورای شهر بجنورد در مورد محدوده تاریخی ساربان محله می گوید: همجواری این محله با مسجد جامع، مقبره شهدا و محله مفخم و سبزه میدان از ویژگی های این محله قدیمی است و این محل ارزش های بنیادی داشت اما به جای مرمت با رویکرد بازآفرینی، به سمت نوسازی دوباره آن رفتیم و بدین شکل هویت بجنورد تخریب شد.
موسوی به وجود گورستانی در شرق ساربان محله نیز اشاره کرده و می گوید: این گورستان سالهای اخیر با امتداد یافتن خیابان ۱۷ شهریور از بین رفت و البته ۲ اثر یخچال قدیمی این محله نیز با توسعه شهر جای خود را به خیابان و کوچه داد.
وی می افزاید: این محله در واقع هسته اصلی شهر بجنورد بوده و تجمع مسکن و گسترش شهر از پیرامون آن آغاز شده و رو به سوی جنوب و غرب توسعه یافته که با ایجاد خیابان‌ها و کوچه‌های جدید، تدریجاً بافت اولیه محل، تغییر شکل پیدا کرد.
ساربان محله یکی از ۱۱ محله قدیمی شهر بجنورد است که قدمت آن به ۳۰۰ سال قبل بازمی‌گردد اما به تدریج تغییر شکل داده و همچنان در حال تحلیل رفتن است.
اکنون از این محله قدیمی تنها چند خیابان، کوچه و منزل مسکونی مانده است و این درحالی است که نام این محل در اسناد قدیمی و تاریخ نگاری مانده است و از جمله صنیع الدوله در سفرنامه خود که ارگ حکومتی بجنورد را توصیف می کند از آن یاد کرده است.
وی در این کتاب آورده است: «قلعه ارگ بجنورد که حالا بقیه ای از آن باقی است، از آثار برج و بارو معلوم می شود که شکلی مربع مستطیل داشته و در طرف طول، شش برج و در طرف عرض، چهار برج داشته است. سوای دو برج، طرفین دو دروازه که یکی رو به جنوب و دیگری رو به شمال است، دروازه شمالی و همان دروازه قوچان است که ذکر شد و ساربان محله نیز مابین دروازه ها قرار دارد».
کلنل ییت انگلیسی نیز که ۱۵۰ سال قبل به بجنورد سفر کرده از این محله یاد کرده و گفته است که ساربان محله، محل اطراق ساربان ها است.
بجنورد در دوره صفویه، شهری کاملاً نظامی و حاکم نشین با بارو و خندق و برج ها و چهار دروازه و ارگ حکومتی در شمال شهر (ساربان محله) بود و در دوره قاجاریه نیز نقش شهر همچنان نظامی بود اما از آن پس و تا دهه ۱۳۳۰ از لحاظ سیاسی و نظامی بسیار مهم بود، به طوری که در اولین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۱۶ به عنوان یکی از ۴۹ مرکز شهرستان کشور انتخاب شد و به علاوه وظیفه خدمات رسانی به منطقه نیز با توجه به مرکزیت داشتن شهرستان، به آن داده شد.
بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی اکنون ۲۱۰ هزار نفر جمعیت دارد.