به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و تجلی احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار (ع) محسوب می شود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده و در فقه، وقف را به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن، بدون دریافت عوض آمده است، بدین ترتیب که پس از وقف از نقل و انتقال مال یا از میان رفتن آن جلوگیری و منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه می‌شود به همین علت آن را صدقه جاریه می‌نامند، چرا که منافع آن پیوسته باقی می‌ماند. صدقه یکی از بارزترین مصداق‌های تزکیه است و کامل‌ترین مصداق صدقه نیز وقف است. در وقف اصل مال انسان ثابت می ماند و فرع یعنی منافع آن نیز بادوام و ثباتِ آن اصل، جریان خواهد داشت و هیچ صدقه‌ای چون وقف چنین مزیتی جاودانه ندارد.
پژوهشگر گروه اطلاع‌رسانی ایرنا در این نوشتار سعی دارد تا ضرورت و مزایای ترویج فرهنگ کمک به همنوعان و آثار اقتصادی و اجتماعی وقف، همچنین به تاریخچه ای از موقوفات از صدر اسلام تا کنون بپردازد.
ضرورت گسترش فرهنگ وقف
با گسترش فرهنگ وقف در جامعه، بستر مناسبی برای رشد ارزش‌های معنوی و الهی ایجاد می شود. اسلام بر سنت حسنه وقف به عنوان یکی اهرم‌های مؤثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازهای مادی و معنوی جامعه تاکید کرده است از صدها سال پیش تاکنون واقفان خیراندیش با اختصاص بخشی از اموال خود برای خدمت مستمر به جامعه در قالب روش پسندیده (وقف) که بارزترین و روشن‌ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه جاریه، تعاون و باقیات الصالحات است، منشا خدمات فراوان علمی، فرهنگی، هنری، رفاهی، بهداشتی در جامعه بوده‌اند که وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه، دارالایتام، کتابخانه و هزارها مسجد، قنات، پل، آب انبار و غیره بهترین گواه و شاهد آن است.
ویژگی های اجتماعی وقف
طبقاتی نبودن از بارزترین ویژگی‌های اجتماعی نظام وقف است. بدین معنا که سنت وقف همواره و برای همه اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار یک طبقه خاص نبوده و نیست. همچنین نظام وقف متضمن داشتن یک چارچوب بنیادین مسوولیت‌های متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان و نیازمندان است.
نظام وقف یکی از سازوکارهای تحقق عدالت اجتماعی و وسیله ای صلح آمیز برای توزیع مجدد درآمد بدون هرگونه اجبار بوده و هست.
وقف در حمایت از کیان خانواده که سنگ بنای جامعه است و حفظ انسجام و یکپارچگی آن از طریق حمایت‌های مالی و تدارکاتی نقش مهمی ایفا می‌کند.
پدیده وقف دارای حیطه گسترده ای از فعالیت و اقدام می باشد، تا جایی که اگر به درستی هدایت شود، به بسیاری از نیازها پاسخ می‌دهد و هیچگاه جامعه انسانی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی رو به رو نخواهد شد. اما مهم این است که هم نیازها براساس اولویت در سطح افکار عمومی معرفی شود و هم ضرورت آن عینی و متناسب با عواطف و درک و توجه واقفان لحاظ گردد.
فواید وقف
در وقف با اشاره به اینکه اصل مال باقی بوده و درآمد آن مصرف می‌شود، این شیوه باعث حفظ اموال و دارایی‌ها می شود، رشد تولید ملی را نیز به همراه خواهد داشت و در توزیع عادلانه درآمد ملی مؤثر است زیرا ثروتمندان، برخی از اموالشان را وقف می‌کنند که عواید آن، میان فقیران توزیع می شود؛ به این ترتیب، این ثروت به تمام افراد جامعه می‌رسد. وقف از جهاتی می‌تواند بر افزایش درآمد سرانه تاثیر داشته باشد؛ هم از جهت افزایش تولید ناخالص داخلی؛ یعنی به هر میزان که تولید ناخالص داخلی افزایش یابد، به همان میزان هم بر درآمد سرانه و هم بر قدرت خرید افزوده می‌شود. مهمتر از همه اینکه بخش وقف، بهترین تأثیر را می‌تواند بر روی اصلی‌ترین عامل توسعه اقتصادی یعنی موجودی سرمایه انسانی داشته باشد.
آثار وقف
تجلی روحیه انفاق، ایثار، فداکاری و نیکوکاری در قالب سنت حسنه وقف یکی از مهمترین راه‌های رسیدن به جایگاه مطلوب تمدن اسلامی است. از آنجا که وقف، سرمایه‌گذاری برای رفع نیازهای پایدار عام‌المنفعه است، یک هویت اجتماعی دارد و با ایجاد ساختارهایی بر اساس نیاز جامعه و تبدیل مالکیت خصوصی به مالکیت جمعی و عمومی در قالب یک نهاد کلان اجتماعی در همه شئون جامعه از جمله فرهنگ، اقتصاد، سیاست، تعلیم و تربیت، امنیت و … موثر است.
در حیات اجتماعی کشور وقف کارکردهای موثری از جمله در خصوص تامین هزینه‌های ساخت و تعمیر مساجد، بقاع متبرکه، مدارس و بیمارستان‌ها، برگزاری اعیاد و آیین‌های مذهبی، کمک به بینوایان، دانش‌آموزان و تامین مسکن برای نیازمندان و اجاره زمین‌های زراعی، باغات، مغازه ها و کارگاه‌های وقفی به پیشه وران و جویندگان کار داشته است.
آثار اقتصادی و اجتماعی وقف
شاید بتوان مهمترین کارکرد و اثر وقف را از میان بردن فقر در جامعه اسلامی دانست و جایگاه این موضوع در متون اسلامی به خوبی روشن است که اسلام خواهان زدودن همه جوانب و زوایای فقر در اقتصاد جامعه و نیز به دنبال رفاه عمومی در حد معقول و مشروع است. اسلام برای اجرای عدالت اجتماعی، تعدیل و توزیع ثروت و از میان بردن مظاهر فقر در جامعه، قوانینی چون خمس و زکات را وضع کرده و در عین حال ثروتمندان را تشویق به خیرات کرده تا به فقرا و تهیدستان کمک شود.
گسترش فرهنگ وقف میزان فقر و محرومیت را در جامعه کاهش می‌دهد؛ از آنجا که وقف یکی از راه‌های توزیع مجدد درآمد است، با توزیع مجدد درآمد، سرمایه‌های جامعه در اختیار همگان قرار می‌گیرد و با بهره‌مندی همگان از امکانات رفاهی و اقتصادی، زمینه‌های تکامل در ابعاد فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌شود.
از دیگر کارکردهای وقف افزایش سطح اشتغال است. کارآفرینی و ایجاد اشتغال از بزرگترین دغدغه‌های جوامع انسانی است. متون اسلامی نیز تلاش برای اداره معاش خانواده را هم سطح جهاد در راه خدا قلمداد کرده است. یکی از کارکردهای وقف، رویکرد اقتصادی آن است. استفاده بهینه از موقوفات در تحقق این هدف مؤثراست. بالا رفتن بهره‌وری موقوفات از جمله کشتزارها راهکاری است که پرداختن به آن می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی فراوان بینجامد.
اثرآموزشی- فرهنگی وقف
وقف دارای ابعاد آموزشی و فرهنگی بسیار گسترده‌ای است و نقش آن در گسترش علم و دانش بسیار درخشان بوده و هست و با توجه به اینکه یکی از علل مستقیم رشد اقتصادی پایدار انباشت سرمایه انسانی یعنی مهارت‌های علمی و فنی، حرفه‌ای است؛ از این جهت، برپایی نظام آموزش عمومی از طریق مدارس، دانشگاه‌ها، حوزه‌ها و حتی رسانه‌های عمومی در جهت ارتقای سطح علوم و مهارت‌های مختلف فنی و حرفه‌ای و تصحیح روابط اجتماعی، نخستین اقدام در این مسیر است. بی‌تردید نهاد وقف در تربیت انسان‌های متعهد و ارتقای فرهنگ دینی نقشی اساسی دارد و قرآن‌کریم در آیات بسیاری، مسلمانان را به نیکوکاری، احسان و کمک به فقرا و مستمندان دعوت می‌کند.
نخستین موقوفه در اسلام
مُخَیریق (از قبیله ثَعلبة بن فِطْیون) مردی توانگر و از احبار یهود و آگاه به احکام تورات بود. در تاریخ اسلام، نخستین موقوفه در اسلام با نام مُخَیْریق و در غزوه احد (سال سوم هجری) ذکر شده است. محمدبن سعد (متوفای ۲۳۰ قمری) در کتاب الطبقات الکبری با عنوان «صدقات پیامبر خدا (ص)» می آورد که نخستین صدقه در اسلام، وقفی بود که پس از کشته شدن مخیریق در جنگ احد از خود برجا نهاد.
درباره مُخَیریق آمده است: وی با آنکه از روی صفات و نشانه های پیامبر خدا (ص) به پیامبری آن حضرت پی برده بود اما از آنجا که به دین خویش خو گرفته بود، حاضر نبود از دین خود دست بردارد. در جنگ احد که در روز شنبه نیز آغاز شده بود، پیش یهودیان آمد و گفت: به خدا سوگند، شما خود می‌دانید که بر شما واجب شده است که در این جنگ به محمد (ص) یاری دهید. یهودیان بدو پاسخ دادند که امروز شنبه است. مخیریق گفت: دیگر شنبه ای در کار نیست و آن‌گاه سلاح برگرفت و در احد به پیامبر خدا (ص) پیوست. وی پیش از آنکه آهنگ جنگ کند به محمّد بن مَسْلَمه، سَلَمة بن سَلامه و خویشان خود وصیّت کرد: اگر من امروز کشته شدم، دارایی من در اختیار محمّد خواهد بود تا بنابر دستور خداوند عزّ و جلّ، در هر راه که صلاح باشد، صرف کند. هنگامی که جنگ به پایان رسید و مسلمانان شهدا را به خاک می سپاردند، مخیریق را در حالی که چند زخم خورده بود، کشته یافتند.
منابع تاریخ اسلام، چون مغازی واقدی، طبقات ابن سعد، تاریخ المدینه ابن‌شبّه و نیز منابع روایی همچون بحارالانوار مجلسی و وسائل الشیعه حرّ عاملی دارایی مخیریق را که پیامبر (ص) وقف فرمود، هفت نخلستان (حوائط سبعة) به این شرح ذکر کرده اند: ۱ مِیْثَب یا مَیْثِب ۲ صافیه ۳ دَلال ۴ حُسْنی ۵ بُرقه یا بَرقه ۶ اَعواف ۷ مشربة ام ابراهیم.
همین منابع، تصریح دارند که بخش عمده موقوفات پیامبر (ص) را در مدینه همین هفت نخلستان تشکیل می داد.
موقوفات در ایران
منابع تاریخی، سفرنامه‌ها و اسناد دوره صفویه نشان می‌دهد که پربارترین دوره وقف پس از اسلام در دوره صفویه رقم خورده و موقوفات توسعه خوبی یافته‌اند. حتی پادشاهان صفویه نیز املاک خود را وقف می‌کردند. این پادشاهان موارد زیادی از این دست را در مشهد و قم وقف کردند. در زمان شاه عباس اول بیش از هر زمان دیگری به املاک موقوفه اضافه شد. در ۱۰۱۵ خورشیدی شاه عباس تصمیم گرفت که تمام املاک و زمین های به دست آورده خویش را که قیمت آنها بیش از ۱۰۰ هزار تومان شاهی بود، به علاوه ساختمان‌های گوناگون در اصفهان و اطراف آن را وقف ۱۴ معصوم کند و خودش سرپرستی آنها را برعهده بگیرد.
بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران
حاج حسین ملک واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در ۱۲۵۰ خورشیدی در تهران متولد شد. اصالت خانواده او تبریزی بودند. پدر وی، محمدکاظم ملک التجار از راه تجارت و از جانب املاک وسیعی که در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این اساس ثروت حاج حسین ملک بود. او دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشت. فکر تاسیس کتابخانه بزرگ در سفر او با پدرش به مشهد در ۲۸ سالگی به ذهنش خطور کرد. ملک ابتدا کتابخانه خود را در ۱۲۷۸ خورشیدی در مشهد و سپس به خانه پدری در بازار بین الحرمین تهران منتقل و آن گاه در ۱۳۱۶ خورشیدی تقدیم آستان امام رضا (ع) کرد. حسین ملک همچنین املاک و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام المنفعه کرد و بدین ترتیب در جایگاه بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران نشست.
حاج حسین ملک در سال های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ خورشیدی برای چندمین بار املاک و مستغلاتی را وقف آستان قدس رضوی کرد و مقرر داشت که بخشی از عواید آنها به کتابخانه و موزه و بخش دیگر به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اختصاص یابد.