حتماً بارها واژه «همای سعادت» را شنیده‌اید، هما در اسطوره‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و معروف است که اگر سایه‌اش بر سر هر فردی بیفتد به سعادت و کامرانی می‌رسد. زرتشتیان قدیم ایران هم باور داشتند که اگر هما سراغ جنازه فردی که روی بلندی گذاشته شده بیاید، آن فرد در عالم جاودان سعادتمند خواهد شد. در واقع هما یا مرغ استخوان‌خوار نوعی کرکس بزرگ است که در کوه‌های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا زندگی می‌کند و بزرگ‌ترین گونه کرکس در ایران است، این پرنده مانند لاشخورها لاشه‌خوار است اما غذای اصلیش را مغز استخوان تشکیل می‌دهد.
کرکس از زمان‌های دور در بخش‌های مختلف کشور می‌زیسته است، ۵ گونه کرکس از جمله کرکس یا دال معمولی، کرکس سیاه، هما یا کرکس ریشدار، کرکس مصری یا کرکس کوچک و کرکس پشت سفید در ایران زیست می‌کنند که متاسفانه در سال‌های اخیر به علت مسائلی همچون شکار مستقیم، تخریب زیستگاه و باورهای نادرست درباره این حیوان؛ تعداد زیادی از آنها را از دست داده‌ایم.
در حالی که کرکس‌ها نقش بسیار حیاتی و مهمی در اکوسیستم دارند به طوری که پاکسازی محیط و مبارزه با بیماری‌های مختلف جزو وظایف این پرنده در طبیعت است اما متاسفانه این باور وجود داشته و دارد که کرکس حیوان چندش‌آور و کثیفی است و بر همین اساس، به دفعات هدف تیراندازی قرار می‌گیرند.
این حیوانات ارزشمند جزو گونه‌های حمایت شده ملی هستند؛ در واقع بیشتر گونه‌های کرکس مخصوصاً کرکس مصری، سیاه، معمولی و هما هم در دنیا و هم ایران در خطر انقراض قرار دارند و کارشناسان امر معتقدند اگر به همین روال پیش رود انقراض این گونه با اهمیت تا ۱۰ سال آینده دور از انتظار نیست.
کرکس‌ها در واقع کار پاکسازی طبیعت را از انوع لاشه‌ها بر عهده دارند هر کرکس در یک وعده غذایی قادر است معادل حدود ۲۰ درصد وزن خود غذا بخورد. بدن این حیوان به دستگاه هاضمه ویژه‌ای مجهز است، معده این پرنده اسید خاصی تولید می‌کند که قادر است سمومی مانند سم بوتولونیوم و باکتری‌های وبای خوکی و سیاه‌زخم را در خود حل کند اما متاسفانه گویا هنوز به ارزش این ویژگی پی نبرده‌ایم، تصور کنید اگر لاشه هر حیوانی که بنا به هر دلیلی در طبیعت تلف می‌شود روی زمین بماند چه فاجعه‌ای به بار خواهد آمد اما کرکس‌ها مانع گندیدن آن می‌شوند و با کمک سیستم دفاعی خارق‌العاده بدنی که دارند طبیعت و بدن خود را پاکسازی می‌کنند.
خداوند بزرگ مانند تمام مخلوقات خود در خلقت کرکس‌ها فکر همه جا را کرده به طوری که این پرنده روی پاهای خود ادرار می‌کند و اسید اوریک موجود در ادرارش میکروب‌های ناشی از راه رفتن بر روی مردار را که به پاهایش چسبیده از بین می‌برد بنابراین هیچ‌گونه میکروبی توسط کرکس در طبیعت رها نمی‌شود.
کرکس به درازی عمر هم مشهور است. عمر تقریبی این پرنده در شرایط محافظت شده به حدود ۳۰ سال می‌رسد اما در سال‌های اخیر به علت افزایش مسمومیت‌های ناشی از مواد شیمیایی تجاری، مرگ و میر این پرنده‌ها افزایش یافته است.
علی امیر ابراهیمی پرنده‌شناس و کارشناس حیات وحش در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: ۵ گونه کرکس در کشور داریم از جمله کرکس یا دال معمولی، کرکس سیاه، هما یا کرکس ریشدار، کرکس مصری یا کرکس کوچک و کرکس پشت سفید که البته یک پرنده جنوب شرقی آسیا است و به تعداد خیلی کم و اتفاقی در جنوب شرقی ایران هم دیده می‌شود.
وی افزود: در سال‌های اخیر متاسفانه تعداد زیادی از کرکس‌ها را از دست دادیم به دلایل مختلف از جمله شکار و تیراندازی مستقیم، تعداد زیاد اسلحه شکاری در اختیار جوامع محلی، باورهای غلطی که درباره این حیوان وجود دارد بر عکس نقش بسیار حیاتی و مهمی که در اکوسیستم در زمینه پاکسازی محیط و مبارزه با بیماری‌های مختلف دام‌ها دارند، متاسفانه باور بر این است که کرکس حیوان چندش‌آور و کثیفی است و بر همین اساس زیاد به سمتشان تیراندازی می‌شود.
این فعال محیط زیست با اشاره به اینکه تخریب زیستگاه نیز یکی دیگر از دلایل کاهش جمعیت کرکس‌ها است، گفت: از سوی دیگر دفع نامناسب و غیر اصولی پسماندها به ویژه پسماندهای بیمارستانی، کشتارگاه‌ها و دامپروری‌ها یکی دیگر از معضلات است زیرا کرکس‌ها لاشه‌خوار هستند بنابراین ضایعات و دور ریزهای کشتارگاه‌ها را می‌خورند که ممکن است انواع مختلف آنتی‌بیوتیک و داروهای شیمیایی داشته باشد و با خوردن آنها تلف شوند.
وی اظهار داشت: معده کرکس‌ها به طور طبیعی می‌تواند باکتری و ویرس‌ها را حل کند اما توان هضم و حل کردن مواد شیمیایی دستی را ندارد بنابراین با خوردن لاشه‌های آلوده یا تلف می‌شوند یا اینکه بر روی چرخه تولید مثلی و ژن آنها تاثیر منفی می‌گذارد در واقع ممکن است تخم‌هایی که می‌گذارند به جوجه تبدیل نشوند که در این صورت تعداد زیادی از کرکس‌ها را از دست می‌دهیم.
امیر ابراهیمی تاکید کرد: کرکس‌ها برای طبیعت و حتی سلامت انسان گونه‌هایی بی‌نهایت مهم و مفید هستند، مثلاً فرض کنید وقتی یک بیماری در میان چهارپایان شیوع می‌یابد مانند طاعون نشخوارکنندگان در جمعیت کل و بز و قوچ و میش و تعدادی تلف می‌شوند این کرکس ها هستند که با خوردن لاشه‌ها محیط را از آلودگی پاک می‌کنند و مانع شیوع بیشتر بیماری می‌شوند که مساله بسیار مهمی است زیرا آنزیم‌های معده این حیوانات بی‌نهایت قدرتمند است و تمام عوامل بیماری‌زا از جمله انگل‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها را از بین می‌برد اما اگر لاشه‌ای عمدی به کود شیمیایی آغشته شده باشد معده آنها قادر به مقاومت نیست و متاسفانه یکی از راه‌های کشتن مستقیم کرکس‌ها لاشه آغشته به مواد شیمیایی است که در طبیعت رها می‌کنند و البته با این کار نه تنها کرکس‌ها بلکه تعداد زیادی از حیات وحش کشته می‌شوند.
وی اظهار داشت: به همین دلیل است که نه فقط در ایران بلکه در سطح جهان با کاهش چشمگیر جمعیت کرکس‌ها مواجه هستیم، مثلاً کرکس کوچک یا مصری در سطح جهان با خطر در آستانه انقراض مواجه است این وضعیت در کشور ما هم صدق می‌کند به ویژه درباره کرکس‌های بزرگتر مانند کرکس معمولی، سیاه و هما کاهش بسیار چشمگیری داشته‌اند.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: مساله مهم دیگری که چند سالی است با آن مواجه هستیم، معضل باغ‌های پرندگان است که پرندگان را به صورت قاچاق می‌خرند در واقع یک تجارت بزرگ و گسترده‌ای اتفاق می افتد، تعداد زیادی از گونه‌های مختلف کرکس را به صورت اسیر در باغ‌های پرندگان داریم در حالی که کاملاً غیر قانونی است چون این پرندگان همه حمایت شده بین‌المللی و ملی هستند و با توجه به کاهش جمعیتی که با آن مواجه هستیم این کار یک خیانت به تنوع زیستی کشور و در واقع دامن زدن به زنده‌گیری و تجارت پرندگان شکاری از جمله کرکس است.
وی درباره آمار کرکس‌ها گفت: آمار دقیقی از تعداد کرکس‌ها وجود ندارد اما می‌دانیم که بیشتر گونه‌های کرکس در دنیا در خطر انقراض هستند مخصوصاً کرکس مصری، سیاه، معمولی و هما که باید با برنامه‌ریزی اصولی مانع نابودی این گونه‌های ارزشمند شویم.
این پرنده‌شناس اظهار داشت: کرکس‌ها و اصولاً پرندگان شکاری بزرگ دو تخم می‌گذارند که در نهایت معمولاً یک جوجه به سن بلوغ می‌رسد و هر سه تا چهار سال یک‌بار زاد و ولد می‌کنند و این مساله هم عاملی است برای اینکه روند زاد و ولدشان پایین باشد و مساله را برای حفاظت حساس‌تر می‌کند.
وی درباره اینکه چرا فقط یکی از جوجه‌ها به سن بلوغ می‌رسد، توضیح داد: این یک روند طبیعی است در واقع یکی از جوجه‌های پرندگان بزرگ ذخیره و تضمینی است برای اینکه یکی از جوجه‌ها حتماً به سن بلوغ برسد یعنی یا غذا به آن یکی نمی‌رسد یا برادر یا خواهر دیگرش در رقابت غذایی آن را کنار می‌زنند و همه غذاها را دریافت می‌کند تا به بلوغ برسد و بتواند لانه را ترک کند.
امیر ابراهیمی اظهار داشت: در ایران کرکس‌ها به جز کرکس پشت سفید و هما پراکندگی‌های خیلی گسترده‌ای دارند، کرکس معمولی، سیاه و مصری در بیشتر زیستگاه‌های کشور دیده می‌شوند اما به تعداد خیلی کم و کاملاً اتفاقی مخصوصاً در امتداد رشته کوه‌های البرز و زاگرس در شمال و غرب کشور این سه گونه دیده شدند، در واقع این گونه‌های بومی، مهاجرت‌های کوتاه منطقه‌ای دارند مثلاً ممکن است برخی از جمعیت کرکس‌ها زمستان‌ها ارتفاعات را ترک کنند و کمی پایین‌تر بیایند یعنی در همین حد جابه‌جا می‌شوند.
به گفته وی جزیره قشم یکی از بهترین مکان‌ها برای رکورد، مطالعه و مشاهده کرکس مصری است که جمعیت خوبی دارد و هر موقع از سال قابل رویت است.
وی ادامه داد: زیستگاه کرکس‌ها بر اساس گونه متفاوت است مثلاً ممکن است کرکس مصری زیستگاه‌های مختلفی انتخاب کند برای همین معمولاً در زیستگاه‌های تالابی، دشت و بیابان دیده می‌شود اما کرکس‌های بزرگ مانند معمولی، سیاه و هما در زیستگاه‌های کوهستانی و بالای ارتفاع دو هزار متر دیده می‌شوند.
این پرنده‌شناس درباره راهکارهای حفاظت از این گونه‌های ارزشمند گفت: سازمان حفاظت محیط زیست باید نظارت دقیق‌تری بر صید، زنده‌گیری و تجارت غیر قانونی کرکس‌ها داشته باشد تا مانع صید و تجارت آنها شود. راهکار دیگر سرشماری از کرکس‌ها است زیرا برای حفاظت باید آماری دقیق و مشخص داشته باشیم، همچنین در کنار حفظ زیستگاه‌ها به جوامع محلی توضیح داده شود که کرکس‌ها چقدر برای زندگی، سلامت و کسب و کار آنها مفید هستند چون مانع انتشار بیماری‌های مختلف می‌شوند.