روزنامه دنیای اقتصاد در گزارش خود آورده است: به لحاظ ارزش متوسط هر چک برگشتی، هرمزگان با ۲۹ میلیون تومان در صدر و کهگیلویه و بویراحمد با ۷ میلیون تومان در قعر جدول قرار دارند.
بانک مرکزی آمار چک‌های منتشر شده در شهریور سال جاری را به‌روز کرد. بر اساس این گزارش، در آخرین ماه تابستان حدود ۷.۵ میلیون فقره چک با ارزشی حدود ۸۳ هزار میلیارد تومان مبادله شده است؛ کل چک‌های مبادله شده از حیث ارزش، حدود ۴ درصد نسبت به ماه میانی تابستان کاهش داشته است؛ این کاهش می‌تواند سیگنالی از رکود اقتصادی باشد. تخمین‌ها نشان می‌دهد چک به‌عنوان یک ابزار پرداخت، حدود ۵ درصد از کل تراکنش‌های مالی کشور را پوشش می‌دهد. سرانه کل چک‌های مبادله‌ای در کشور حدود ۱۱ میلیون تومان بوده است و از حیث متوسط ارزش چک مبادله‌ای استان تهران با ۱۸ میلیون تومان در صدر و استان یزد با ۵ میلیون تومان در قعر این رتبه‌بندی قرار دارد. متوسط ارزش سرانه چک‌های برگشتی حدود ۱۶ میلیون تومان و بیشتر از ارزش سرانه چک‌های مبادله‌ای بوده است؛ این اطلاعات نشان می‌دهد عمده چک‌های برگشتی، ارزش کلان داشته‌اند. به لحاظ ارزش سرانه چک‌های برگشتی، هرمزگان با ۲۹ میلیون تومان در صدر و کهگیلویه و بویراحمد با ۷ میلیون تومان در قعر جدول قرار دارد.
ضریب نفوذ چک در اقتصاد
گزارش بانک مرکزی آمار مربوط به چک‌های مبادله‌ای، وصولی و برگشتی را به تفکیک استان‌های مختلف ارائه می‌دهد. چک به‌عنوان وسیله‌ای برای پوشش مبادلات، بخش قابل توجهی از تراکنش‌های مالی فعالان اقتصادی را به تصویر می‌کشد؛ تغییر روند در چک‌های مبادله‌ای و برگشتی ضمن اینکه می‌تواند پیش‌نگری از مسیر آتی اقتصاد باشد، تغییر توزیع درآمد در مناطق کشور را تا حدودی روایت می‌کند. بر مبنای این گزارش در مجموع در شهریور سال‌جاری حدود ۷ میلیون و ۴۷۶ هزار فقره در کل استان‌های کشور چک مبادله شده است؛ اگر این آمار با جمعیت کل کشور مقایسه شود، می‌توان استدلال کرد که تعداد کل چک‌های مبادله‌ای در شهریور حدود ۱۰ درصد کل جمعیت کشور بوده است؛ به این معنا که به‌طور متوسط از هر ۱۰ نفر یک نفر اقدام به مبادله چک کرده است؛ البته با این فرض که هیچ فردی بیش از یک بار اقدام به مبادله چک نکرده باشد؛ این مقایسه اگر چه دقیق نیست اما حساب سرانگشتی از ضریب نفوذ چک به‌عنوان یک ابزار پوشش مبادلات می‌دهد. البته ضریب نفوذ چک در اقتصاد را می‌توان از طریق تولید ناخالص داخلی اسمی محاسبه کرد.
تولید ناخالص داخلی در مقیاس اسمی تا حدودی کل مبادلات انجام شده در اقتصاد را به تصویر می‌کشد؛ برخی از این مبادلات با استفاده از چک پوشش داده می‌شود و بخشی دیگر به‌صورت نقدی یا هر ابزار دیگری. بنابراین به منظور محاسبه ضریب نفوذ چک به‌عنوان یک ابزار مبادله، می‌توان کل حجم چک مبادله‌ای در شهریور را با تولید ناخالص داخلی اسمی در این ماه مقایسه کرد؛ می‌توان در یک حالت فرضی تولید ناخالص داخلی سالانه در سال جاری را حدود ۲۲۰۰ هزار میلیارد تومان در نظر گرفت؛ اگر این مقدار را بر عدد ۱۲ تقسیم کنیم، مقدار تقریبی تولید ناخالص داخلی اسمی در شهریور به دست می‌آید. بر مبنای محاسبات این عدد حدود ۱۸۰ هزار میلیارد تومان می‌شود؛ این عدد به‌طور تقریبی کل تراکنش‌های مالی انجام شده در اقتصاد (مبادلات مربوط به تولیدات ماه‌های قبل صفر در نظر گرفته شده است) در شهریور ماه را به تصویر می‌کشد. از این مقدار حدود ۸۳ هزار میلیارد تومان(حدود ۵ درصد) با استفاده از ابزار چک پوشش داده شده است؛ ۹۵ درصد دیگر از تراکنش‌ها با استفاده از ابزارهایی مانند تراکنش لحظه‌ای، معامله نقدی و... پوشش داده می‌شود. بنابراین، به‌طور کلی می‌توان با تقریب گفت ضریب نفوذ تعدادی چک نسبت به جمعیت حدود ۱۰ درصد و ضریب نفوذ آن به لحاظ مقدار نسبت به کل تراکنش‌های مالی در اقتصاد حدود ۵ درصد است.
برگشتی و وصولی
بر مبنای گزارش یادشده حجم کل چک‌های مبادله شده نسبت به ماه قبل حدود ۴ درصد کاهش یافته است؛ به این معنا که کل تراکنش‌های انجام شده با چک در شهریورماه سال جاری نسبت به مرداد حدود ۴ درصد کاهش یافته است. این کاهش یا می‌تواند ناشی از تولید ناخالص داخلی در شهریور نسبت به مرداد باشد یا به دلیل استقبال کمتر از چک‌ها در شهریور یا به دلیل کاهش مبادلات نامرتبط با تولید در شهریور ماه باشد. بررسی‌ها حاکی از آن است که در سال‌های قبل، معمولا استفاده از چک در شهریور نسبت به مرداد افزایش می‌یافت، بنابراین در صورتی که بر آمارهای سال‌های قبل تکیه کنیم، کاهش چک‌های مبادله‌ای راوی کاهش تولید ناخالی داخلی در این ماه است.
بر اساس این گزارش، در شهریورماه سال جاری از ۷ میلیون و ۴۷۵ هزار فقره چک مبادله شده حدود ۶۸۸ هزار فقره برگشت خورده است؛ به این معنا که نسبت چک‌های برگشتی در شهریور حدود ۹.۲ درصد بوده است. به عبارتی دیگر از هر ۱۰۰ چک مبادله شده در این ماه بیش از ۹ چک آن به دلایل مختلف وصول نشده‌اند. تعداد چک‌های برگشتی در شهریور سال جاری نسبت به ماه قبل از آن حدود ۶ درصد افزایش یافته است. با وجود افزایش تعداد چک برگشتی، اما ارزش چک‌های برگشتی به میزان خفیفی کاهش یافته است. به لحاظ ارزش، از کل حدود ۸۳ هزار میلیارد تومان چک مبادله شده در شهریور، حدود ۱۱ هزار میلیارد تومان از آن برگشت خورده است. به این معنا که به لحاظ ارزش، نسبت چک‌های برگشتی ۱۳ درصد بوده است.
معاملات کلان در کدام استان‌هاست؟
در ماه یاد شده در حالی که به لحاظ تعداد، حدود ۳۲ درصد از کل چک‌های مبادله شده مربوط به استان تهران بوده است؛ اما به لحاظ ارزش سهم این استان حدود ۵۱ درصد بوده است؛ به این معنا که سرانه چک‌های مبادله‌ای در این استان به میزان قابل توجهی از استان‌های دیگر بیشتر است؛ به تعبیری دیگر به‌طور متوسط ارزش تراکنش در هر معامله پوشش داده شده توسط چک، در استان تهران به میزان قابل توجهی بالا بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد این استان با اختلاف در رتبه اول به لحاظ سرانه ارزش چک مبادله‌ای قرار دارد. هر چک مبادله‌ای در استان تهران در شهریور ماه به‌طور متوسط حدود ۱۸ میلیون تومان ارزش داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد بعد از استان تهران عمدتا استان‌هایی که به‌عنوان مراکز تجاری قلمداد می‌شوند در رتبه‌های بعدی قرار داشته‌اند. به‌طوری که استان بوشهر در رتبه دوم قرار دارد؛ میانگین ارزش هر چک در این استان حدود ۱۴ میلیون تومان بوده است. بعد از آن استان‌های هرمزگان و خوزستان با میانگین حدود ۱۳ میلیون تومان در رتبه‌های سوم و چهارم قرار داشته اند؛ استان‌هایی که به واسطه کانال‌های تجاری، تا حدودی به‌عنوان هاب‌های تجاری اقتصاد ایران شناخته می‌شوند.
یزد در قعر جدول
در قعر رتبه‌بندی استان‌ها بر اساس ارزش سرانه چک‌های مبادله ای، استان یزد قرار دارد؛ ارزش هر چک مبادله‌ای در این استان تنها حدود ۵ میلیون تومان بوده است؛ این در حالی است که این استان جزو استان‌های فقیر کشور به حساب نمی‌آید. بنابراین اینکه ارزش هر چک به‌طور متوسط در استان یزد کمتر از بقیه استان‌ها بوده می‌تواند دو دلیل داشته باشد؛ اولین دلیل احتمالی میزان استقبال نسبی بیشتر از چک به‌عنوان یک ابزار پرداخت است؛ به‌طوری که آحاد اقتصادی در این استان رقم‌های پایین معامله را نیز با چک انجاد می‌دهند. این تحلیل تا حدودی با مقایسه سهم استان یزد در تعداد چک‌های مبادله‌ای همخوانی دارد؛ در حالی که در ماه یادشده سهم استان یزد از ارزش چک‌های مبادله شده حدود ۳ درصد بوده اما سهم این استان در تعداد چک‌های مبادله شده حدود ۶ درصد بوده است. تفاوت سهم این استان در تعداد و ارزش نشان می‌دهد میزان پذیرش چک بین مردم این استان تا حدودی بالاست. دومین دلیل پشت این واقعیت که استان یزد در قعر جدول به لحاظ سرانه ارزش چک مبادله‌ای قرار دارد این است که به‌طور کلی معاملات در این استان کم حجم هستند. قبل از استان یزد، استان‌هایی مانند کرمانشاه با حدود ۴/ ۵ میلیون تومان و خراسان جنوبی با حدود ۶ میلیون تومان در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
خوش‌حساب‌ها و بدحساب‌ها
به لحاظ نسبت چک‌های برگشتی استان گیلان کمترین نسبت چک برگشتی به کل چک‌های مبادله‌ای را داشته است. نسبت چک‌های برگشتی در این استان تنها حدود ۹ درصد بوده است. به این معنا که از هر ۱۰۰ چک مبادله‌ای تنها ۹ فقره برگشت خورده است. بعد از آن استان‌های خوزستان و بوشهر قرار دارند. در سوی مقابل، استان هرمزگان با نسبت حدود ۲۵ درصد بیشترین نسبت چک‌های برگشتی را داشته است؛ به این معنا که در این استان از هر ۴ چک حدودا یک فقره برگشت خورده است. بعد از آن استان‌های آذربایجان شرقی و لرستان قرار دارند.
چک‌های برگشتی خرد و کلان
مقایسه سرانه چک‌های برگشتی در استان‌های مختلف سمت دیگری از داستان را روایت می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد استان کهگیلویه و بویراحمد به لحاظ ارزش سرانه چک‌های برگشتی در قعر جدول رتبه‌بندی قرار دارد. میانگین ارزش سرانه چک‌های برگشتی در این استان تنها ۷ میلیون تومان بوده است. بعد از آن، استان کرمانشاه با ۷ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان در رتبه بعدی قرار دارد. به این معنا که در این دو استان، ارزش چک‌های مبادله‌ای پایین بوده است؛ با توجه به اینکه این دو استان در زمره استان‌های با درآمد پایین محسوب می‌شوند، می‌توان استنباط کرد که برگشت چک در این استان‌ها می‌تواند تا حد زیادی تابعی از شرایط اقتصاد کلان کشور باشد. در سوی مقابل، استان هرمزگان با حدود ۲۸ میلیون تومان در صدر جدول قرار دارد. سرانه هر چک برگشتی در حالی در این استان ۲۸ میلیون تومان بوده که سرانه هر چک مبادله‌ای تنها ۱۳ میلیون تومان بوده است. به این معنا که در این استان مرزی، عمده چک‌های برگشتی چک‌های با رقم کلان بوده است. بعد از آن استان تهران در رتبه دوم قرار دارد، میانگین ارزش هر چک برگشتی در استان تهران حدود ۲۴ میلیون تومان بوده است؛ در این استان هم مانند استان هرمزگان چک‌های برگشتی عمدتا چک‌های با ارقام کلان بوده‌اند.