به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا، در حالی که سکونتگاههای غیررسمی به عنوان یکی از مسائل مهم اجتماعی جهان معاصر برشمرده می‌شود، می‌توان آن را بستری برای شکل‌گیری و تشدید مسائل اجتماعی دانست. بستری که نه تنها برای ساکنان آن مشکلات اجتماعی، بهداشتی، امنیتی و اقتصادی را ایجاد می‌کند که ساکنان آن همواره در خطر مشکلات طبیعی نظیر زلزله، آتش‌سوزی و سیل نیز قرار دارند.
سکونتگاه غیررسمی چیست؟
در یک تعریف علمی از سکونتگاههای غیررسمی آمده است: «محل اسکان بخشی از جمعیت شهری است که خارج از بازار رسمی زمین و مسکن بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساکنان اینگونه مکان‌ها ساخته شده است». سازمان «ملل متحد» نیز در تعریف ساده‌ای از سکونتگاههای غیررسمی، سه ویژگی را برای این قبیل سکونتگاههای برشمرده است: « ۱- مناطقی هستند که گروهی از واحدهای مسکن در زمینی ساخته شده‌اند که ساکنان این مناطقا هیچگونه ادعای قانونی در مورد آن اراضی ندارند یا به‌طور غیرقانونی آن مناطق را اشغال کرده‌اند؛ ۲- شهرک‌های غیرمجاز و مناطقی هستند که احداث مسکن در آن‌ها مطابق با برنامه‌ریزی و مقررات فعلی ساختمان نباشد؛ ۳- معمولاً این مناطق یا فاقد خدمات زیربنایی شهری هستند و یا این خدمات برای آن‌ها قطع شده است».
سکونتگاه غیررسمی محل اسکان بخشی از جمعیت شهری است که خارج از بازار رسمی زمین و مسکن بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساکنان اینگونه مکان‌ها ساخته شده است.
به عبارت ساده‌تر می‌توان گفت زمانی به یک محل اسکان، سکونتگاه غیررسمی گفته می‌شود که مکان مورد نظر، در برنامه‌ریزی‌های مسوولان شهری، به عنوان مکان ایجاد یک سکونتگاه در نظر گرفته نشده است، اما افرادی به صورت غیرقانونی، در آن مکان سکونتگاه‌هایی را ساخته‌اند. بطور مثال در تمامی شهرها، برای رودخانه‌ها حریمی در نظر گرفته می‌شود و هیچ فردی حق ساختن سکونتگاه در آن حریم را ندارد. حال اگر سکونتگاهی در حریم یک رودخانه ساخته شود، این محل، یک سکونتگاه غیررسمی شمرده خواهد شد.
طبیعی است که ساخت سکونتگاههای غیررسمی، نمی‌تواند قانونی باشد، زیرا سکونتگاه غیررسمی یا در محلی ساخته شده است که قانون آن را ممنوع کرده است یا آن که در محلی قانونی، اما بدون اخذ مجوز احداث شده باشد. در نتیجه بیشتر سکونتگاههای غیررسمی در مناطقی ساخته می‌شوند که مشکلاتی جدی دارند. این سکونتگاه‌ها در مکان‌هایی به دور از چشم ناظران ساخته می‌شوند، اراضی محل احداث این سکونتگاه‌ها اراضی امنی نیستند و بیشتر مواقع مکان‌هایی چون بستر رودخانه‌ها، دامنه کوه‌ها، نقاط زلزله‌خیز، مناطق آلوده، حریم خطوط راه‌آهن، فرودگاه‌ها یا جاده‌ها و مناطق صنعتی، محل ساخت سکونتگاههای غیررسمی هستند.
برخی دیگر از سکونتگاه‌ها نیز هرچند در محل طبیعی و از پیش تعیین شده برای ساخت و ساز، ساخته می‌شوند، اما سازندگان آن‌ها، مجوزهای لازم برای تاسیس سکونتگاه مذکور را کسب نکرده‌اند. در نتیجه این سکونتگاه‌ها، فاقد رسمیت لازم و قانونی هستند. از همین‌رو، همواره میان مدیران شهری و ساکنان سکونتگاههای غیررسمی، تنش‌ها و کشاکش‌هایی بر سر نحوه ساخت و ساز چنین سکونتگاه‌هایی صورت می‌پذیرد و هر از چند گاهی، مدیران شهری با مجوزهای قانونی لازم، اقدام به تخریب چنین سکونتگاههای می‌کنند. ساکنین سکونتگاههای غیررسمی نیز فاقد هرگونه سند یا مدرکی برای ارائه و دفاع از حق مالکیت خود هستند.
خانه‌هایی که از پای بست ویرانند
به دلیل آن که سکونتگاههای غیررسمی احداث شده، در نقاط خطرناک و نامناسب و به صورتی غیرقانونی ساخته شده‌اند، همواره خطر برخورد مقامات قضایی، تخلیه اجباری یا تخریب برای ساکنان آن‌ها وجود خواهد داشت. در عین حال با توجه به غیرقانونی بودن این سکونتگاه‌ها، اغلب سازمان‌های رسمی از ارایه خدمات به این سکونتگاه‌ها سر باز می‌زنند یا آنکه توان لازم برای خدمت رسانی به این مناطق را ندارند. در نتیجه بطور معمول ارزش زمین و مسکن در سکونتگاههای غیررسمی پایین است و فقرای شهری به سمت سکونت در این امکان جذب می‌شوند.
سکونتگاههای غیررسمی، دارای مشکلاتی جدی و پایدار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی هستند
سکونتگاههای غیررسمی، دارای مشکلاتی جدی و پایدار هستند؛ اغلب خانوارهای ساکن در سکونتگاههای غیررسمی زیر خط فقر قرار دارند، بُعد خانوار و تراکم جمعیتی در این مناطق بالاتر از میانگین مناطق شهری است، مشکلات بهداشتی و آلودگی محیط زیستی در این مناطق، بسیار زیاد است، اغلب فاقد امکاناتی همچون آب آشامیدنی بهداشتی، لوله کشی گاز، برق یا تلفن هستند، مراکز درمانی و آموزشی در سکونتگاههای غیررسمی، یا وجود ندارند و یا آنکه امکانات کافی در آن‌ها به چشم نمی‌خورد. در نتیجه این مشکلات، ساکنین این سکونتگاه‌ها، امید به زندگی، تحصیلات، درآمد و فرصت‌های پیشرفت بسیار کمتری نسبت به سایر شهروندان دارند.
تحقیقات نشان می‌دهد که زنان و کودکان ساکن در این نقاط، آسیب‌پذیرترین ساکنان این مناطق هستند و بیش از سایر شهروندان، در معرض خطرات ناشی از زندگی در این مناطق قرار می‌گیرند. بنابر گزارش‌های بین‌المللی و بررسی‌های سازمان ملل متحد، نرخ مرگ و میر کودکان در این محلات، بالاتر از حد متوسط است، اوقات فراغت کودکان ساکن این مناطق، اغلب فراغتی ناامن است و آن‌ها در معرض انواع و اقسام خطرات قرار می‌گیرند. همچنین امکانات آموزشی و بهداشتی این کودکان، بسیار کمتر از سایر کودکان است. در نتیجه محتمل است که کودکان ساکن این مناطق فرصتی کافی و شرایطی مناسب برای خروج از این محیط را هرگز به دست نیاورند.
سکونتگاههای غیررسمی چگونه پدید می‌آیند؟
درباره علل و عوامل ایجاد سکونتگاههای غیررسمی، نظریه‌ها و بحث‌های بسیاری در میان صاحب‌نظران صورت پذیرفته است. برخی از کارشناسان معتقدند که عواملی همچون موج صنعتی شدن و اصلاحات ارضی در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ و در کشور ایران، باعث شد تا بسیاری از روستاییان به سمت شهرها سرازیر شوند و به دلیل ارزانی این نوع سکونتگاه‌ها و همچنین فقر جمعیت مهاجر، آنان به سمت سکونتگاههای غیررسمی جذب و در این مناطق ساکن شدند. در شهرهای نفت خیز و معدنی ایران نیز جمعیت بزرگی از مهاجران، به دلیل وجود کار و اشتغال، زندگی خود را در روستاها و شهرهای کوچک رها کردند و به امید یافتن زندگی بهتر، به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده و به دلیل فقر و به ناچار، سکونتگاههای غیررسمی را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کردند.
برخی دیگر از کارشناسان بر عواملی چون وقوع جنگ، زلزله، سیل و مانند آن به عنوان علت رشد فزاینده سکونتگاههای غیررسمی اشاره می‌کنند و معتقدند که جنگ داخلی افغانستان یکی از دلایل مهاجرت توده بزرگی از مهاجرین افغان بود که پس از حضور در ایران، اغلب در سکونتگاههای غیررسمی ساکن شدند و بدین ترتیب این سکونتگاه‌ها را گسترش دادند. تحقیقات نشان داده است که بسیاری از شهروندانی هم که بر اثر زلزله یا سیل، خانه‌های خود را از دست می‌دهند، در ابتدا و به صورت موقت، در سکونتگاههای غیررسمی ساکن می‌شوند، اما به دلیل ارزانی این سکونتگاه‌ها و پرهزینه بودن ساخت خانه‌های جدید، جمعیتی که در ابتدا قرار است به صورتی موقت در کمپ‌ها اسکان یابند، در آن‌ها ماندگار شده و کمپ‌های موقتی اسکان زلزله‌زدگان، در اغلب مواقع مبدل به سکونتگاههای غیررسمی دایمی می‌گردند.
سومین عامل ایجاد سکونتگاههای غیررسمی نیز آشفتگی‌های بازار مسکن و افزایش ناگهانی بهای آن در مناطق شهری و به ویژه شهرهای بزرگ است. تحقیقات نشان داده است که با افزایش ناگهانی قیمت مسکن در شهرهای بزرگ، بخش فقیر جامعه شهری، گاهی ناچار می‌شوند تا برای کاهش هزینه‌های خود، در مسکن‌های ارزان و نامناسب ایجاد شده در سکونتگاههای غیررسمی، ساکن شوند تا بدین ترتیب در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند. در نتیجه، هرچه بهای مسکن با سرعت بیشتری افزایش یابد، این امکان وجود دارد که جمعیت ساکن در سکونتگاههای غیررسمی، بیشتر شوند. برخی از محققین البته معتقدند که اقدام بخش فقیر جامعه برای سکونت در چنین مناطقی، واکنش منطقی و طبیعی آنان به مشکلاتی نظیر افزایش قیمت مسکن و کمبود آن است.
سکونتگاههای غیررسمی و چالش‌های پیش روی مسوولان
سکونتگاههای غیررسمی، معمولاً بستری برای گسترش آسیب‌های اجتماعی، مشکلات زیست محیطی و بهداشتی، فقر، قانون‌گریزی و مانند آن هستند. از این رو، مدیران شهری، همواره به سکونتگاههای غیررسمی به عنوان کانون‌های خطر و مرکز انباشت آسیب‌های مختلف نگاه می‌کنند. سازمان ملل متحد، در طی دو دهه‌ی گذشته تلاش کرده است تا با برنامه‌ریزی‌های گسترده و جامع، پیشنهاداتی را برای رفع مشکلات این مناطق به کشورهای مختلف ارایه دهد. کشورهایی همچون هند، برزیل، مکزیک، چین، آفریقای جنوبی، بنگلادش و اندونزی، از جمله کشورهایی هستند که با مشکلات گسترده حاصل از گسترش سکونتگاههای غیررسمی دست به گریبانند.
در کشور ایران نیز شهرهای بزرگی همچون تهران، مشهد و اهواز با مشکلاتی جدی ناشی از گسترش سکونتگاههای غیررسمی مواجه‌اند و تلاش سازمان‌های مسوول برای حل مسائل و چالش‌های این مناطق، همچنان ادامه دارد.
در دهه‌های گذشته، اغلب دولت‌ها در کشورهای مختلف جهان، با رویکرد سلبی به این مناطق نگاه می‌کردند و سیاست کلی آن بوده است که در صورت امکان، دست به تخریب گسترده سکونتگاههای غیررسمی بزنند و در صورتی که امکان حذف فیزیکی این مناطق ممکن نشود، این محدوده‌ها و ساکنین آن‌ها را نادیده بگیرند. در نتیجه همین نادیده گرفتن است که برخی از سکونتگاههای غیررسمی در کشورهای در حال توسعه، به بستر رشد باندهای مافیایی تبدیل و به‌طور کامل از کنترل دولت‌ها خارج شده است. به نظر می‌رسد امروزه اغلب کشورهای جهان و از جمله ایران، رویکرد خود را در قبال سکونتگاههای غیررسمی تغییر داده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که بایستی به جای حذف سکونتگاههای غیررسمی، سیاست‌های دیگر همچون گسترش امکانات، توانمندسازی، اشتغال آفرینی و حمایت از آسیب‌دیدگاه را در پیش گیرند تا بتوان مشکلات موجود این مناطق را برطرف کرد.
منابع:
- OECD, Glossary of statistical terms,۲۰۰۷
- The United Nations Conference on Housing and Sustainable Urban Development, Informal Settlements, ۲۰۱۵
- جمال رشیدی، شکل‌گیری فضا در شهرها: بررسی مفهومی رویکردهای نظری به نحوه شکل‌گیری سکونتگاههای غیررسمی، دانش شهر شماره ۲۹۰، ۱۳۹۴
- پیام روشنفکر، وضعیت اجتماعی کودکان در ایران (۱۳۸۵-۱۳۹۵)، ۱۳۹۷
- کیومرث ایراندوست و همکاران، شاخص‌های تعریف و تعیین سکونتگاههای غیررسمی در ایران؛ ۱۳۹۳
- خسرو دانشجو و سید غلامرضا اسلامی، اسکان غیر رسمی و راهبرد توانمندسازی درونی (توسعه درون زا)، ۱۳۹۲