از سیل مرداد سال ۸۰ در گلستان که موجب کشته شدن بیش از ۵۰۰ نفر شد و پر تلفات‌ترین سیل ایران لقب گرفت تا سیلاب دشت ابتدای امسال با ۴۸ هزار میلیارد ریال خسارت و ۱۱ کشته، چهار ستون بدن گلستانی ها با هر بارش شدید باران لرزیده و وجود آن ها از دلهره و ترس لبریز می شود.
یکی از عوامل موثر در تشدید قدرت سیلاب های گلستان بخصوص سیل اخیر، کم توجهی به ضرورت لایروبی رودخانه ها برای آسان سازی گذر آب به سمت پایین دست و دریا و کاهش خطرات آن است.
رسوب گذاری و افزایش ساخت و سازها در حریم رودخانه‌ها، ظرفیت آبگذری رودخانه‌های استان را نسبت به گذشته کاهش داده و همین موضوع سبب تشدید خسارات سیلاب دشت شد.
به بیانی دیگر اگر ظرفیت رودخانه‌های گلستان به حالت طبیعی و گذشته خود برسد و نهرهای فرعی لایروبی شوند، دبی آب رودخانه‌های گلستان کاهش یافته و در نتیجه حجم سیلاب‌ها و خسارت‌های ناشی از آبگرفتگی کم خواهد شد.
استان گلستان در بخشی از حوضه آبریز دریای خزر واقع است که با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی دارای رودخانه‌های پرآب و مهمی است.
رودهای جاری گلستان به طور عمده از جنوب به شمال و از شرق به غرب جریان دارند و از شریان‌های اصلی و ارزشمند حیات اقتصادی به ویژه در عرصه کشت انواع محصولات کشاورزی استان به شمار می‌آیند.
در این میان سه رود مهم اترک، گرگانرود و قره‌سو از جمله رودهای دائمی گلستان هستند که با یک هزار و ۷۰۰ کیلومتر طول به صورت مستقیم بر حیات جمعیت یک میلیون و نهصد هزار نفری استان نقش آفرینی دارند.
هر چند بر اساس اعلام مدیران آب منطقه ای گلستان قبل از سیل در بخش هایی از رودخانه های استان عملیات لایروبی رودخانه ها اجرا شد اما تلفات و خسارت سیل در همین مناطق نشان می دهد که یا نظارت کافی بر روند اجرای این لایروبی های انجام نشده و یا صحت آمار قابل تردید است.
امام جمعه شهرستان سیل زده گمیشان در خصوص روند اجرای لایروبی قبل از سیل اظهار داشت: مدیران در آن زمان اعلام کردند که حدود ۲۰ کیلومتر از رودخانه گرگانرود در حوزه این شهرستان لایروبی شده اما بازدیدهای میدانی و شواهد نشان می دهد که این عملیات اجرا نشده و لایروبی صورت گرفته بسیار کمتر است.
حاج آخوند امان گلدی حنفی نژاد ادامه داد: این لایروبی ها با عمق و عرض اندک انجام شد و پس از آن درختچه های بستر رودخانه همچنان پابرجا بوده که اگر بر روند لایروبی های نظارت می شد خسارت ناشی از سیل کاهش می یافت.
کارشناس حوزه منابع آب گلستان هم در گفتگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: رودخانه‌های گلستان به دلیل رسوب‌گذاری در طی سالیان گذشته و حتی دست اندازی و کشت غیرمجاز در بستر رودخانه ظرفیت واقعی خود در زمینه عبور آب را از دست داده اند.
مجید عیسی زاده اظهار داشت: با وجود سیلاب‌های ویرانگر در دهه‌های اخیر لایروبی رودخانه‌ها، نهرها و کانال‌های کشاورزی گلستان مورد توجه جدی قرار نگرفته و فقط زمانی که سیلاب مخربی جاری می‌شود توجه مسوولان به آن جلب شده و با اقدامات روبنایی به دنبال حل مشکل هستند که کم فایده است.
این کارشناس مدیریت منابع آب ادامه داد: توزیع نامناسب آب، دسترسی مشکل آب در پایین دست، بر هم خوردن ساختار رودخانه‌ها، تصرف حریم و کندی جریان آب به علت موانع مختلف از جمله مشکلات لایروبی نشدن رودخانه‌ها و نهرهای کشاورزی است که باید برای آن تمهیدات جدی اندیشیده شود.
وی به مقوله تغییر اقلیم نیز اشاره کرد و اظهار داشت: گلستان گرفتار پدیده تغییر اقلیم شده و تصمیمات لحظه‌ای درباره مدیریت منابع استان خسارت‌های جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.
وی با بیان اینکه لایروبی اصولی رودخانه‌ها یکی از عوامل افزایش آمادگی گلستان در برابر تغییر اقلیم است گفت: تغییر اقلیم باید مورد توجه جدی وزارت نیرو قرار بگیرد تا سطح آمادگی در برابر حوادثی مانند سیلاب افزایش پیدا کند.
در همین پیوند مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان با بیان اینکه تغییر اقلیم طی ۱۵ سال اخیر این استان را در خطر جدی بیابانی شدن قرار داده است، گفت: به هم ریختگی چرخه هیدرولوژیکی، کاهش بارندگی، تبخیر زیاد، افزایش دما و تجربه دمای ۵۰ درجه و باران های رگباری و نقطه ای از سال ۱۳۸۰ به بعد از جمله عواملی است که گلستان را به شدت آسیب پذیر کرده است.
ابوطالب قزل سفلو اظهار داشت: هرچند زمین با پدیده گرم شدن مواجه است اما بیش از آن عوامل محلی همچون تخریب منابع طبیعی بویژه جنگل ها و استفاده بی رویه از آب مخصوصا منابع زیرزمینی باعث تغییر اقلیم در گلستان شده است بطوریکه اکنون تعداد روزهای بارندگی در سال کم اما شدت آن بیشتر شده است.
استاندار گلستان نیز معتقد است: لایروبی مسیرهای اصلی رودخانه های استان باید هرچه سریعتر انجام شود زیرا با توجه به وجود رسوبات ناشی از سیل قبل در بستر رودخانه ها، خسارات سیل احتمالی بعدی جبران ناپذیرتر خواهد بود.
هادی حق شناس در قرارگاه بازسازی و نوسازی مناطق سیل زده استان مجوز ویژه ای صادر و تاکید کرد: پیمانکاران پروژه های ملی و استانی با معرفی راه و شهرسازی مجازند برای اجرای پروژه های عمرانی از بستر رودخانه ها برداشت کنند.
وی اظهار داشت: پیمانکاران حوزه وزارت راه از جمله سنگ شکن با انگیزه لایروبی رودخانه ها برای پل سازی، کنارگذر، راه سازی و غیره مجاز به برداشت مصالح کف رودخانه ها هستند.
وی ابراز کرد: اگر اجرای طرح های زیربنایی مانند تکمیل زهکشی و لایروبی رودخانه های گلستان با تاخیر مواجه و به فراموشی سپرده شود باز هم این استان باید در انتظار سیلاب های مخرب باشد.
استاندار گلستان بیان کرد: تجارب ادوار گذشته حاکیست هر ۱۰ سال حداقل یک سیل بزرگ در گلستان اتفاق می افتد که درس نگرفتن از آن و کم توجهی به ضرورت رفع نارسایی ها، این استان را آسیب پذیر و به محلی برای تاخت و تاز سیلاب های ویرانگر تبدیل کرده است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای گلستان هم به اقدامات صورت گرفته در رابطه با لایروبی رودخانه های استان اشاره کرد و گفت: تاکنون و پس از سیلاب امسال حدود ۱۵۳ کیلومتر از رودخانه ها و مجاری آبی استان لایروبی شد.
حسین دهقان اظهار داشت: با توجه به ضرورت بهبود ظرفیت آبگذری رودخانه ها، به دلیل انباشت و رسوب در رودخانه ها پس از سیل سال جاری، دولت ۴۰۰ میلیارد ریال اعتبار با تخصیص ۱۰۰ درصد به شرکت آب منطقه ای گلستان ابلاغ کرد.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای گلستان افزود: با توجه به اهمیت لایروبی رودخانه ها، حدود ۱۰۵ کیلومتر از رودخانه ها و مجاری آبی استان در حین سیلاب لایروبی شد و پس از پایان سیل نیز این اقدام ادامه دارد.
لایروبی رودخانه ها موضوعی منحصر به دشت های گلستان نیست بلکه خطر آن مناطق بالادستی و جنگلی استان را نیز تهدید می کند که نباید مورد غفلت مسوولان قرار گیرد.
در همین رهگذر دادستان عمومی و انقلاب گرگان نسبت به پیامدهای حادثه ناشی از لایروبی نکردن رودخانه زیارت گرگان هشدار داد و گفت: مسوولان تمهیدات لازم را برای لایروبی و ایمن سازی این رودخانه بیندیشند که در غیر این صورت مدیران سهل انگار تحت پیگرد قرار خواهند گرفت.
حجت الاسلام سیدرضا سیدحسینی اظهار داشت: در بارش‌های گذشته بخش‌هایی از دیواره رودخانه زیارت و جاده این منطقه بر اثر سیلاب تخریب شد و با توجه به احتمال وقوع بارش در آینده، خطر همچنان در این منطقه وجود دارد.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی کشور نیز در خصوص نیاز رودخانه ها از جمله در استان گلستان به لایروبی گفت: طبق برآوردها در طولی بالغ بر یک هزار و ۷۰۰ کیلومتر از رودخانه ها، نیاز به عملیات لایروبی وجود دارد که ظرف ۱۰ سال تنها ۱۸۰ کیلومتر آن انجام شد.
علی بیت الهی گفت: هرچند مقدار و شدت بالای بارش، مورفولوژی زمین و جنس خاک از عوامل اصلی سیلاب گلستان بوده اما در صورت اجرای لایروبی رودخانه‌ها قبل از وقوع سیل خسارت ناشی از وقوع سیل بسیار کاهش می یافت.
مجموع خسارت وارده به گلستان در سیل امسال ۴۸ هزار میلیارد ریال اعلام شده که خسارت به ۱۷ هزار و ۸۰۰ خانه مسکونی، آسیب به مزارع محصولات استراتژیک مثل گندم، جو و کلزا، صدمه دیدن زیرساخت‌های حمل و نقل، کاهش ۴۰ درصدی گردشگری نسبت به سال گذشته، خسارت کلی ۱۰۰ واحد صنعتی و بیکاری حداقل سه هزار نفر و در آخر آسیب‌های وارده به جمعیت عشایر، تبعات ناشی از عدم آمادگی و ناسازگاری با رخدادهای طبیعی است که تنها در چند هفته ابتدایی سال هزینه‌ای حدود ۷۱ درصد بودجه ۶۷ هزار میلیارد ریالی سال جاری استان را به بار آورد.
به طور قطع لایروبی رودخانه‌ها و نهرها می‌تواند در پیشگیری از خسارت‌های احتمالی سیل بسیار موثر باشد، حال پرسش این است که چرا نهادهای متولی تاکنون برای لایروبی رودخانه‌ها و نهرهای این مناطق اقدام اساسی انجام نداده اند تا سیل هراز چندگاهی گریبانگیر مردم گلستان شود؟