به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، تاریخ اسـلام از آغـاز حیات خود راه دشوار و مسیر پرفراز و فرودی را پشت سر نهاده است. عصررسالت، عصر خلافت، عصر امامت، عصر سلطنت و عصر سقوط و انحطاط از جمله دوران هایی به شمار می روند که تاریخ اسلام را رقم می زنند. عصر سـلطنت موروثی، که به نام خلافت اسلامی مشهور است، حکومت را بر پایه وراثت پایه‌ریزی و با ملاک خلافت فرزند و خلیفه بودن، بدون هیچ‌گونه محوریت عـلم و تقوا از زمان معاویه آغاز شد که به دوره مبارزه منفی، نظری و عملی با سیره و سنت نـبوی و پیـدایش بدعت های تلخ و ناگوار دینی و عصر ضعف و هرج و مرج اجتماعی و سیاسی معروف است. در چنین موقعیتی، امام حسن عسکری (ع) در مـدینه چشم به جهان گشود. یازدهمین امام شیعیان در مدت کوتاه امامت خویش با سه تن از خلفای عباسی معاصر بود. آنان از هر طرف آن حضرت (ع) را تحت کنترل داشتند. شرایطی بحرانی که ائمه (ع) در زمان عباسیان با آن روبرو شدند، ایشان را واداشت تا ابزار جدیدی را برای ارتباطات با اعضای جامعه خود پیدا کنند. در واقع دوران امامت امام حسن عسکری(ع) یکی از حساس ترین و مهم ترین دوران به شمار می رفت زیرا یازدهمین امام شیعیان افزون بر آماده سازی جامعه مسلمین برای دوران ظهور به تفسیر آیات الهی و انجام وظیفه تعلیم، تربیت و آموزش قرآنی می پرداخت و در صحنه فکر و عمل به پاسداری از قرآن و مرزبانی از شریعت با قرآن نیز مشغول بود.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع)، سعی دارد در این جُستار از زوایای مختلف نقش یازدهمین امام شیعیان را در تفسیر قرآن کریم بررسی کند.
توجه خاص امام عسکری(ع) به تفسیر قرآن
امام حسن عسکری (ع) یکی از بزرگترین مفسران قرآن کریم به شمار می آید که قرآن را به صورتی ساده و روشن در قالبکتابیباعنوان تفسیرالعسکری برای شیعیان تفسیر کرده که بخش زیادی از این کتاب را علامه مجلسی در بحارالانوار آورده است. امام عسکری(ع) همواره در صدد بود تا جامعه را از نظر ارزش های اسلامی و معارف اسلامی آشنا کند. به همین خاطر با علم به اینکه سلسله امامت با ولایت حضرت ولی عصر(عج) به پایان می رسد، سعی داشت تا در این شرایط سبک زندگی علمی خاصی را بنا و با پشتوانه علمی جامعه اسلامی و شیعیان را تقویت کند. در این خصوص یکی از نکاتی که مهم به نظر می رسد توجه به علوم قرآنی و تقسیر آن است و در این زمینه گزارش هایی وجود دارد که ۲ دوره تفسیر قرآن از این امام همام(ع) به جای مانده است. یکی از این تفاسیر را ابن شهرآشوب مازندرانی در معالم العلما ذیل نام حسن بن خالد برقی قمی نقل می کند. طبق نقل ابن شهرآشوب او محضر امام عسکری(ع) را قبل از امامت درک و در این حضور تفسیری جامع مشتمل بر ۱۲۰ جزء یا ۱۲۰ جلد را به املای امام(ع) دریافت می کند که به عنوان گنجینه ای گرانقدر به همگان معرفی می شده است. این تفسیر تا سده چهارم و پنجم موجود بوده اما امروزه در دسترس نیست. تفسیر دیگری نیز وجود داشت که به وسیله ۲ برادر از اهالی استراباد جمع آوری شده که بخش هایی از آن امروزه موجود است. تفسیر منسوب به امامحسن عسکری(ع) تفسیر روایی است که سوره فاتحه و بخشی از سوره بقره را دربردارد. تفسیر آیات گاه به صورت تاویل انجام شده که بیشترین تاویل ها در معجزات پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شدهاست. بحثهای فقهی، اصولی، فلسفی و دیگر علومی که به گونه ای با تفسیر و آیات قرآن ارتباط پیدا کردهاند در این تفسیر مطرح شدهاست. روایت ها بیشتر طولانی و مفصل ذکر شده اند به طوری که یک روایت چندین صفحه را دربرمی گیرد. تثبیت جایگاه قرآن به عنوان بزرگترین معجزه پیامبر اکرم(ص) و به عنوان ثقل اکبر یکی از خدمات علمی آن حضرت(ع) است که اگر جایگاه آن به خطر می افتاد و ارزش و اعتبار آن تضعیف می شد، خسارت سنگینی متوجه اسلام، مسلمانان و آینده تاریخ اسلام بود.
پاسداری از قرآن کریم
از زمان نزول قرآن همیشه شبهات و سؤالاتی پیرامون برخی آیات قرآنی یا کل قرآن مطرح بوده است که باید گستردگی آن را مرتبط با رویکرد علمی، فلسفی، فقهی و... در هر عصر نسبتبهقرآن کریم دانست. از این روی در عصر برخی امامان مانندامامعسکری(ع)شاهد شبهاتی گسترده که گاه پیامدهای اجتماعی و سیاسی مهمی هم داشت مانندمسئله قدیم بودن قرآن و...بوده ایم. امام عسکری(ع) خود را پاسدار قرآن می دانست و در مقابل این شبهات، به زدودن غبار از چهره قرآن و عیان کردن واقعیت آن می پرداخت.
در برخی روایات آمده است که یعقوب بن اسحاق کندی در اعتبار و صحت و استحکام قرآن کریم شک کرد. او که یکی از بزرگترین دانشمندان و فیلسوف آن زمان بود در حال نگارش کتابی در این مورد بود که امام عسکری(ع) از طریق یکی از شاگردانشبرای او پیغامیفرستاد.امام(ع)بهشاگردش آموخت که به او بگوید استاد از کجا می دانی که منظور خداوند همین برداشت توست. احتمال نمی دهید در معانی که شما از قرآن برداشت کردید و تناقضات قرآن را استخراج کردید، احتمال دیگری در معنای آیات وجود داشته باشد؟ وقتی کندی این جملات را شنید دچار شوک شد و از شاگرد خواست که بگوید این را چه کسی گفته است؟ در نهایت وقتی شاگرد با اصرارهای کندی مجبور شد بگوید که این را أبومحمد حسن بن علی العسکری به من القا کرد که استاد اذعان و اعتراف کرد که چنین سؤالی از چنان شخصیتی شایسته و بایسته است و آن وقت کتاب نوشته شده را در آتش سوزاند.
در جای دیگری آمده است: ابوهاشم جعفری می گوید از امام عسکری(ع) درباره این آیه پرسیدم: سپس کتاب را به میراث کسانی رسانیدیم که ایشان را از بندگان خود برگزیدیم، پس برخی از آنان به خویش ستمگر بودند و برخی میانه رو بودند و بعضی به اذن خدا در کارهای نیک پیشتاز بودند. امام(ع) فرمود: همه از خاندان محمد(ص) هستند. آن که بر خود ستم کرده، کسی که به امام اعتراف ندارد و میانه رو کسی است که امام را بشناسد و پیشتاز کارهای نیک به اذن خدا، امام(ع) است.
ابوهاشم یکی از بزرگان آن دوران می گوید: با خودم گفتم دوست دارم بدانم ابومحمد عسکری(ع) درباره قرآن چه می گوید آیا آفریده شده یا نه؟ در حالی که قرآن غیر خداست؟ حضرت روبه من کرد و فرمود: آیا حدیث امام صادق(ع) به تو نرسیده است که فرمود: وقتی قل هو اللّه احد نازل شد، خداوند برای آن چهار هزار بال آفرید. پس بر هر گروهی از فرشتگان که می گذشت، همه در برابرش فروتنی می کردند و می گفتند این نسب پروردگار متعال است. امام عسکری(ع) به نقل ابن شهر آشوب، همچنین در جواب ابوهاشم فرمود: ابوهاشم خداوند آفریدگار هرچیز است و هرچه جز او آفریده است. امام عسکری(ع) طبق این ۲ روایت به روش روایی و نیز قرآنی پاسخ شبهه قدیم بودن قرآن را داده است.
حفاظت از شریعت با قرآن کریم
بخشی از شخصیت قرآنی امام حسن عسکری(ع) را باید در مقابله او با مسائل و مشکلات اعتقادی و فکری از طریق قرآن کریم شناخت. امام حسن عسکری(ع) برای هر مسئله ای، پاسخی شایسته از قرآن ارائه می کند و بدین وسیله جلوی بسیاری از انحراف ها را از لحاظ مبنایی سد می کند.
شیخ طوسی از ابوهاشم جعفری نقل می کند که محمد بن صالح ارمنی از امام عسکری(ع) درباره این آیه خدا آنچه را بخواهد محو می کند و ثابت می کند و اصل کتاب نزد اوست. پرسید. امام(ع) فرمود: جز آنچه را که بوده، محو می کند؟ و جز آنچه را نبوده ثابت می کند؟ پیش خودم گفتم این بر خلاف گفته هشام بن حکم است که خداوند چیزی را تا نشود نمی داند! امام حسن عسکری(ع) به من نگریست و فرمود: خداوند عظیم الشأن که پیش از وجود اشیاء به آنها علم دارد، از این اوهام برتر است. اوست آفریدگار قبل از هر آفریده و پروردگار قبل از پرورش یافته و توانا و قادر قبل از وجود قدرت.
امام حسن عسکری(ع) همواره به خطاب به شیعیان وصیت کردهاند: پیوسته قرآن بخوانید و بر پیامبر(ص) صلوات بفرستید که صلوات بر پیامبر(ص)، ۱۰ حسنه دارد. وصایای مرا حفظ کنید. شما را به خدا می سپارم و به شما سلام می‌رسانم.
منابع:
۱.الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۶۸۶، ح ۶.
۲. المناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۴۳۶.
۳. سوره بقره، آیه ۱۴۴.
۴. احتجاج طبرسی، ج۱، ص ۸۱، ح ۲۵.
۵. وسایل الشیعه، ج ۵، ص ۵۳۸، باب ۲۲ از ابواب صلوة مسافر، ح ۲.
۶. مطالعه بیشتر، ر. ک به: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص ۹۲.
۷. کافی، ج ۲، ص ۶۳۲، بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۳۹.
۸. روایات مفصلی در بحارالانوار آمده است که شاید منظور از روایت ضرب القرآن جواب به این افراد باشد. بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۹۸ ـ ۱۴۲.