شش ماه پیش رئیس جمهوری در سالگرد خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و عدم اجرای تعهدات برجامی طرف اروپایی از استراتژی جدید ایران مبنی بر «مقاومت فعال» و «تحمل فشار بدون هزینه صفر» رونمایی کرد و با اعلام رویکرد جدید ایران، از گام نخست کاهش تعهدات هسته‌ای ایران براساس برجام رونمایی کرد. اقدامی که در آن زمان با واکنش‌های مختلفی همراه شد.
آمریکایی که خود با خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها اقدام به نقض آشکار توافق هسته‌ای کرده بود، رویکرد جدید ایران در قبال برجام را خطرناک توصیف کرد و اروپایی‌ها که قول داده بودند که خروج واشنگتن از برجام را جبران کرده و ۱۱ تعهد جدید را برعهده گرفته بودند در مدت حدود یک سال تنها به حمایت سیاسی و لفظی و نه عملی بسنده کرده بود، نسبت به این اقدام نگرانی کردند.
این موضع گیریها در حالی اتخاذ شد که ایران پس از اعلام و اجرای هر گام از کاهش تعهدات هسته‌ای و هم گاه و بیگاه و به بهانه‌ها و مناسبت‌های مختلف اعلام کرده بود که درب دیپلماسی بسته نیست و اقداماتش برگشت‌پذیر است و هر زمان طرف اقدامی مبنی بر تامین منافع ایران انجام دهد، اقدام خود را به سرعت متوقف و حتی به شرایط اولیه بازخواهد گرداند.
اینک با گذشت نزدیک به ۱۸۰ روز از ۱۸ اردیبهشت و پس از رایزنیهای سیاسی در سطوح مختلف، حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی صبح امروز (سه‌شنبه) در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای بر اساس توافق هسته‌ای(برجام) را اعلام کرد و گفت که تصمیمات اتخاذ شده برای اجرای این گام امروز به سازمان انرژی اتمی ابلاغ شده و از فردا اجرایی می‌شود.
در فاصله کوتاهی پس از اعلام رئیس جمهوری از اعلام گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای، رسانه‌ها و خبرگزاری‌های غربی با انتشار خبر گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، این اقدام را گامی رو به عقب خواندند و مدعی فاصله گرفتن ایران از برجام شدند. این در حالی است که ایران با استناد به مواد ۲۶ و ۳۶ برجام، کاهش تعهدات هسته ای خود را در راستای توازن بخشی به تعهدات و حقوق می‌داند.
اکنون دیگر بر همگان روشن شده که دست ایران در مقابل بدعهدی و بی‌عملی آنها بسته نیست و در صورت جبران بدعهدی‌ها، تهران سریعا می‌تواند به شرایط اولیه و منطبق با تعهدات هسته‌ای‌اش در برجام بازگردد.
طی ۶ ماه اخیر ایران در سه مقطع دو ماهه بخش‌هایی از تعهدات هسته‌ای خود را کاهش داده است و درعین حال در هر مقطع تاکید کرده است که این کاهش تعهدات در چهارچوب برجام و برای تعادل بخشی به حقوق و تکالیف مندرج در این توافق بین المللی بوده و به معنای بسته شدن راه دیپلماسی نیست کما اینکه ظریف در ۶ماه اخیر از بیاریتز تا نیویورک و از توکیو تا پاریس رایزنیهای گسترده ای برای حفظ برجام انجام داده است.
گام اول: عبور از خط محدودیت‌های مربوط به نگهداری ذخایر هسته‌ای
بعد از اجرای برجام، ظرفیت بالفعل غنی‌سازی در مجتمع نطنز حدود ۶۰۰۰ SWU kg UF۶/year و در مجتمع فردو حدود ۱۲۰۰ SWU kg UF۶/year بود که جهت رعایت سقف ۳۰۰ kg UF، برنامه غنی‌سازی به نحوی تغییر داده شد تا ضمن استفاده حداکثری از ظرفیت موجود، این بند نیز رعایت شود اما با ابلاغ دستور عدم پایبندی به سقف موجودی اورانیوم کشور، میزان تولید افزایش پیدا کرد و در تاریخ دهم تیرماه ۹۸ موجودی اورانیوم غنی‌شده کشور از سقف ۳۰۰ kg UF۶ عبور کرده و هم‌اکنون موجودی کشور تقریبا ۵۰۰ kg UF۶ با غنای حدود چهار درصد است.
در مورد ظرفیت آب سنگین نیز کارخانه تولید آب سنگین اراک دارای ظرفیت اسمی تولید ۱۶ تن آب سنگین در سال با خلوص هسته‌ای است. در زمان ابلاغ گام اول کاهش تعهدات برجامی میزان موجودی آب سنگین کشور حدود ۱۲۵ تن بوده است. کارخانه آب سنگین در زمان ابلاغ دستور عدم پایبندی به سقف ۱۳۰ تن، در مرحله تعمیرات بوده که با ابلاغ به سازمان در تاریخ ۲۴ اردیبهشت ماه امسال مرحله تعمیرات سریع‌تر به پایان رسید و کارخانه مجدداً با حداکثر تولید آغاز به تولید کرده است.
در این مدت حدود دو تن از آب سنگین تولیدی به خارج از کشور صادر شده و حدود دو تن نیز برای تولید محصولات دوتره در داخل مصرف شده است. موجودی کل آب سنگین کشور در حال حاضر حدود ۱۳۰ تن است. لازم به ذکر است که فروش آب سنگین و به ویژه محصولات دوتره به بازارهای جهانی با وجود تحریم‌های ظالمانه برای کشور ارزآوری مطلوبی داشته و حداکثر تلاش آمریکا بر آن بوده است که این صادرات متوقف شود.
گام دوم؛ سطح غنی‌سازی
فرایندها و سطح غنی‌سازی اورانیوم بعد از برجام به گونه‌ای تنظیم شده بود تا نهایتاً محصول خروجی به غنای بیش از ۳.۶۷ درصد نرسد که بلافاصله پس از ابلاغ دستور عدم پایبندی به سطح غنی‌سازی در تاریخ چهاردهم تیرماه امسال غنای محصول به حدود ۴.۵ درصد افزایش داده شد و سپس در حالت پایا و بهینه تولید محصول در سطح غنای ۴.۴ درصد تا ۴.۳ درصد ثابت ماند. هم‌اکنون زنجیره‌ها در حالت تولید حداکثری با غنای بیش از چهار درصد هستند.
در زمینه مدرن‌سازی راکتور آب سنگین اراک پس از برجام و با توجه به پدید آمدن فرصت مجدد برای طراحی ایمن‌تر، پیشرفته‌تر، بهینه‌تر و با قابلیت حداکثری ساخت در داخل کشور و با استفاده از تجربیات قبلی در IR-۴۰ و سایر پروژه‌ها توسط تیم تقویت‌شده بازطراحی و نیز استفاده از مشاوره کشورهای صاحب تکنولوژی مثل چین، روسیه و آلمان طراحی مجدد راکتور ۲۰ مگاواتی از سال ۱۳۹۵ در دستورکار قرار گرفت که در البته در مقاطعی این مسئله به دلیل عدم همراهی طرف مقابل با کندی‌هایی همراه بود.
در این چارچوب مقرر شد در صورت عدم همکاری طرف مقابل اقدامات مقتضی انجام پذیرد که به نظر می‌رسد با فعال شدن طرف چینی و برگزاری نشست اخیر سه‌جانبه کارشناسان ایران، انگلیس و چین، اقدامات مربوط به این حوزه در حال انجام است. با این حال، تا به امروز قرارداد مرور طراحی انجام شده توسط متخصصان ایرانی در فاز مفهومی و پایه راکتور با کشور چین منعقد شده و به پایان رسیده و قرارداد شرایط گذار نیز امضا شده و در حال انجام است.
با برگزاری جلسات فنی در زمینه بارگذاری اول سوخت و ساخت محفظه یا قلب راکتور و موتور مکانیزم میله‌های کنترل، بین کارشناسان دو کشور ایران وچین، مذاکرات برای انعقاد قرارداد این موضوعات هم در حال انجام است.
گام سوم؛ شتاب‌بخشی به تحقیق و توسعه
یکی از مهمترین اقدامات ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای را می‌توان گسترش و شتاب‌بخشی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای سازمان انرژی اتمی بر اساس نیازهای فنی بدون رعایت تعهدات برجامی دانست. پس از ابلاغ دستور گسترش و شتاب‌بخشی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای کشور بدون رعایت تعهدات برجامی، اقداماتی زمینه تحقیق و توسعه روی انواع ماشین‌های سانتریفیوژ انجام گرفت.
در تاریخ غنی‌سازی هسته‌ای ایران، انجام این کار تا به امروز فقط توسط ماشین‌های نسل اول IR۱ صورت می‌گرفت و محصول و پسمان سایر ماشین‌های نسل جدید دوباره مخلوط می‌شدند. پس از ابلاغ گام سوم برای نخستین بار اختلاط محصول و پسمان تولیدی ماشین‌های نسل جدید متوقف شده و از آنها به منظور جمع‌آوری محصول غنی‌سازی استفاده می‌شود.
با برگرداندن دو زنجیره ۱۶۴ تایی ماشین IR۴ و IR۲m بر این تولید افزوده شده و همزمان با این اقدام کلیه تست‌ها و آزمایش‌های باقیمانده مرتبط با محصول این ماشین‌ها در اسرع وقت به اتمام خواهد رسید تا بتوان آمادگی لازم جهت استفاده صنعتی از این ماشین‌ها را در کشور فراهم کرد.
همچنین پیرو دستور رئیس‌جمهور در گام اول، با پایان اقدامات حدود ۲۵۰۰ SWU kg UF۶/Year بر ظرفیت بالفعل غنی‌سازی کشور بیش از ۳۰ درصد افزوده خواهد شد.
در روند تکوین ماشین سانتریفیوژ IR۶ به عنوان یکی از مهمترین ماشین‌های سانتریفیوژ کشور در سال‌های آتی، انجام برخی تست‌ها و آزمایش‌ها در زمان کوتاه‌تر در دستورکار سازمان قرار گرفت به طوری که گازدهی و تست زنجیره‌های ۲۰ ماشین و ۳۰ ماشین آن آغاز شده است. همچنین راه‌اندازی و گازدهی یک زنجیره میانی ۲۰تایی ماشین‌های سانتریفیوژ IR۴ و IR۲m به منظور تست آغاز شده است.
علاوه بر این تست و گازدهی ماشین‌های زیربحرانی IR۶s مجدداً شروع شده و زنجیره ۲۰ ماشین آن راه‌اندازی و گازدهی شده‌اند. تست، آزمایش و گازدهی ماشین سه بیلوز IR۵ در قالب یک زنجیره ۱۰ ماشین آن انجام شده است.
قابل ذکر است این آزمایش‌ها در روند تحقیق و توسعه ماشین IR۸ اثر مثبت خواهد داشت. ماشین‌های سانتریفیوژ جدید IR۹، IRs، IR۷، IR۸B و IR۸s نصب شده است. ماشین هم IR۸ با موفقیت نصب، راه‌اندازی و گازدهی شده است.
مجموعه بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد ماشین‌های نسل جدید تحقیق و توسعه از حدود ۵۰ ماشین قبل از برجام به حدود ۵۰۰ ماشین پس از اجرای گام سوم کاهش تعهدات برجامی یعنی حدود ۱۰ برابر افزایش یافته است. اقدامات مرتبط با گام سوم تا حدی نمونه‌ای کوچک از برگشت‌پذیری کامل بود که بسیاری از اقدامات در زمان کوتاه‌تر از پیش‌بینی‌ها و با انجام بسیاری از اصلاحات فنی نسبت به قبل از برجام صورت گرفت و موجب شد تا توان هسته‌ای ایران بعد از گام سوم به ۸۶۰۰ سو برسد.
گام چهارم؛ گازدهی به سانتریفیوژها درفردو
فردا نخستین روز اجرای گام چهارم محسوب می‌شود؛ گامی که مانند گام‌های پیشین در صورت تامین منافع ایران قابل بازگشت به شرایط اولیه است. با این حال، مهمترین تفاوت گام چهارم با گام‌های پیشین را باید در مکان انجام آن دانست که در فردو انجام می‌شود. انتخاب این سایت در مقطع کنونی نشان می دهد که برخلاف ادعاهای مخالفان برجام که بر نابودی این مرکز تاکید می‌کردند، فردو توانمندتر از همیشه قادر به بازگشت به شرایط پیش از برجام است و حتی همکاری‌های هسته‌ای صورت گرفته در رهگذر از برجام، ایران را قادر ساخته تا این مرکز را بهتر از گذشته در مدار هسته‌ای قرار دهد.
براساس اظهارات رئیس‌جمهور از فردا عملیات گازدهی به سانتیفیوژهای مستقر در فردو آغاز خواهد شد. براساس توافق هسته‌ای، هزار و ۴۴ سانتیفیوژ در داخل فردو مشغول به کار هستند اما به آنها گازدهی نمی‌شد اما از فردا به این سانتریفیوژها گاز تزریق خواهد شد.