فصل برداشت زعفران در منطقه تربت حیدریه به ترتیب در سه اقلیم سرد(رُخ)، معتدل(مرکزی و زاوه) و گرم (مه ولات) از ۱۵ مهر آغاز و تا اواخر آبان ادامه دارد که در اصطلاح رسانه ای به این ایام "۴۵ روز نفسگیر" اطلاق می شود.
برای شهروندان این سه شهرستان و به خصوص تربت حیدریه و زاوه، این ۴۵ روز آن قدر عزیز و دوست داشتنی است که حتی گاه مدیران دستگاه های اجرایی نیز حاضرند کار خود را تعطیل کنند و فکر و ذهن خود را وقف خرید و فروش زعفران کنند.
این روزها که در ۴۵ روز نفسگیر تربت حیدریه به سر می بریم، مردم این خطه شب‌ها کنار هم نشسته و مشغول پَرکنی گُل زعفران هستندمی شوند.
حجم کار این روزها بسیار زیاد است زیرا اگر بعد برداشت گل، وقفه ای هر چند کوتاه در پرکنی گل زعفران به وجود آید، گل ها پژمرده شده و جدا کردن محصول زعفران از گلبرگ ها به مشکل می خورد و این یعنی دیگر نمی توان ادعای رتبه نخست تولید کنندگی زعفران جهان را برای خود حفظ کرد.
انگشتان این افراد زحمت کش که گاه تا نزدیکی های صبح به کار گُل پَرکنی مشغول هستند در اثر تماس با زعفران تازه، رنگ طلایی به خود می گیرد.
و صبح ها وقتی در خیابان راه می روی در کنار کشاورزان و افرادی که به صورت حرفه ای به شغل گل پرکنی مشغول هستند، افراد و صاحبان حرفه های زیادی را از راننده تاکسی گرفته تا مامور پاکبان شهرداری، بقال و میوه فروش و کارگر تعویض روغنی می بینی که انگشتان دست هایشان طلایی رنگ شده است.
به عبارت دیگر افراد شاغل در اکثر واحدهای صنفی تربت حیدریه که صنفشان نیز به هیچ وجه ارتباطی با زعفران ندارد در کنار حرفه اصلی خود، بقچه گل زعفرانی کنارشان گذاشته و به کار پَرکنی مشغول شده اند.
البته اگر به درون زندگی همه این افراد نگاه کنی در می یابی که به نان شبشان هم محتاجند و از چند ماه قبل برای رسیدن به فصل برداشت زعفران لحظه شماری کرده اند.
در این میان مساله این است که بدانیم دست اندرکاران زعفران چه در استان خراسان جنوبی و چه در استان خراسان رضوی تاکنون نتوانسته و یا نخواسته اند در زمینه رعایت بهداشت تولید و فراوری زعفران، کنترل صادرات پیاز و مزارع زیرکشت این محصول قوانین قاطع و لازم الاجرا و البته بازدارنده ای وضع کنند. مثلا معلوم نیست که چه مرجع حقیقی یا حقوقی مسئول نظارت بر پَرکنی زعفران در ایران است؟ یا آیا قیمت زعفرانی که به این شکل پرکنی و به بازار عرضه می شود با قیمت زعفرانی که در یک آزمایشگاه مدرن پرکنی، استریل ومیکروب زدایی می شود یکی است؟
اطلاع نداشتیم!
در این ارتباط رییس اتاق اصناف تربت حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: اصل موضوع را قبول دارم که این اقدام یک کار غیربهداشتی است اما تا الان با این موضوع برخورد نداشته ایم.
علیرضا صادقی افزود: متولی اصلی این موضوع اداره بهداشت است در عین حال به بازرسان خود اعلام می کنیم که به مسئولان چنین واحدهای صنفی تذکر بدهند.
فقدان نهاد نظارتی
یک تولیدکننده و صادرکننده زغفران و مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت زعفران در تربت حیدریه نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در این خصوص گفت: مشکل اصلی ما فقدان یک نهاد نظارتی است و این خاص مرحله پاک کردن زعفران هم نیست.
مسعود صباغ زاده افزود: بیشتر خریداران زعفران چون با اصول فنی و علمی آشنایی ندارد قادر به شناسایی زعفران با کیفیت نیستند در واقع آنها به هیچ وجه از روند پرکنی و فراوری زعفران آگاهی ندارند و این وظیفه مسئولان حوزه نظارتی است که در این خصوص اطلاع رسانی کنند.
وی ادامه داد: هم اکنون در آزمایشگاه ما چنانچه زعفران، میکروبی باشد، استریل می شود و انجام این فرایند با کمک یک تیم کارشناسی، بسیارهزینه بر است و طبیعی است قیمت چنین زعفرانی باید با زعفرانی که بدون در نظر گرفتن نکات بهداشتی فراوری شده متفاوت باشد که در عمل می بینیم چنین نیست.
مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت زعفران در تربت حیدریه گفت: ای کاش مشکل به همین جا ختم می شد اما چنین نیست و خود من بارها در لباس خریدار به سراغ خُرده فروشان مشهد و به خصوص کاسبان بازارهای بزرگی چون " امام رضا(ع) "، " زیست خاور " و موارد مشابه مراجعه کرده و دیده ام که به جای معرفی برندهای استاندارد و معروف زعفران ایرانی، زعفران تقلبی را به صورت فله ای عرضه می کنند و این بدان معناست که هیچ کنترلی بر کار این خرده فروشان در مشهد وجود ندارد.
صباغ زاده افزود: شیوه کار خرده فروشان به این شکل است که برندهای معروف و معتبر زعفران را پشت سرشان می گذارند و در جلوی ویترین و جایی که بیشتر چشم مشتری را به خود جلب کند در یک تُنگ شیشه ای مقدار زیادی زعفران ریخته و مقداری هم آب داخلش می پاشند تا بوی زعفران شامه مشتری را بنوازد.
وی ادامه داد:حتی برخی از صادرکنندگان مشهد نیز حاضرند برای رسیدن به سود کم خود، زعفرانی که با تلاش زیاد به دست می آید را به قیمت بسیار ناچیز صادر کنند زیرا آنها توجهی به اصالت و ملی بودن این محصول ندارند.
مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت زعفران در تربت حیدریه گفت: هر چند بنا ندارم با بیان این جمله از بی توجهی به بهداشت پَرکنی زعفران دفاع کنم اما یک نکته مثبت و استثنایی در گیاه زعفران وجود دارد و آن این که زعفران خاصیت میکروب زدایی دارد.
صباغ زاده افزود: این بدان معناست که بارمیکروبی زعفران در ابتدای فصل بسیار بالاست اما هر چه از فصل دور می شویم زعفران خودش میکروب زدایی می کند و به قول معروف بار میکروبی زعفران به صورت مداوم پایین می آید و به عبارت عامیانه بار پارسال زعفران "صدی ۹۰ بار میکروبی امسال را ندارد".
وی تاکید کرد: ذکر این واقعیت موجب سلب مسئولیت از معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی و اداره استاندارد و از همه مهمتر فرهنگ سازی توسط رسانه های جمعی نمی شود به خصوص آن که اداره کل استاندارد، برای زعفران استاندارد اجباری وضع کرده و بر این اساس این اداره موظف است محصول غیر استاندارد زعفران را از بازار جمع کند در حالی که هم اکنون این اقدام انجام نمی شود.
مشاهدات خبرنگار ایرنا حاکی است هم اکنون در تربت حیدریه حتی یک واحد صنفی را نمی توانید یافت که دفتر نمایندگی یک برند زعفرانی معتبر باشد و دست بر قضا زعفران در تربت حیدریه به همان سبک و سیاق خرده فروش مشهد عرضه می شود.
چند پیام بهداشتی در خصوص گل پرکنی زعفران
معاون بهداشت و درمان دانشگاه علوم پزشکی تربت حیدریه نیز در این خصوص گفت: یکی از اساسی‌ترین الزامات در حوزه زعفران، رعایت مدیریت بهداشتی در فرآوری زعفران و نیز برنامه ریزی به منظور جلب مشارکت صاحبان فرایندهای مداخله گر در سه حوزه کاشت، داشت و برداشت زعفران است.
الهام بهره مند افزود: رعایت چند نکته در زمان گل پرکنی مهم است که یکی از آنها این است که در این مرحله تا حد امکان از دخالت افراد و دست به دست کردن زیاد گل ها خودداری شود و افرادی که اقدام به فراوری می کنند ابتدا باید دست های خود را بشویند.
وی افزود: در طول زمان گل پرکنی باید تا حد امکان از خوردن و آشامیدن خودداری شود و موهای سر نیز با کلاه یا روسری پوشانده شوند.
معاون بهداشت و درمان دانشگاه علوم پزشکی تربت حیدریه گفت: باید از تماس دست کودکان با گل ها به دلیل رعایت مسایل بهداشتی و نیز پیشگیری از بروز احتمالی ابتلا به حساسیت، اکیدا خودداری شود.
بهره مند افزود: پس از فرآوری، لازم است گل ها را بر روی سطحی تمیز و پوشانده شده با پارچه های تمیز و سفید و با ارتفاع از سطح زمین با امکان هوادهی از پایین پهن کرد تا خشک شوند و یا از دستگاه های خاص خشک کن استفاده شود.
هم اکنون از مجموع نزدیک به ۹۰ هزار هکتار اراضی زیرکشت زعفران خراسان رضوی، هشت هزار و ۷۶۵ هکتار آن به تربت حیدریه اختصاص دارد و میانگین تولید زعفران در این شهرستان چهار کیلوگرم در هر هکتار و در مجموع میزان تولید زعفران در تربت حیدریه در سال حدود ۳۶ تن است.
همچنین در حال حاضر به ازای هر هکتار زمین زعفران در تربت حیدریه ۲۲۰ نفر- روز مشغول کار هستند و از این رهگذر در مجموع ۷۰ هزار نفر اشتغال مستقیم و دو تا سه برابر این رقم، اشتغال غیرمستقیم به دست می آید.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.