روستاییان و عشایر استان از چندین سال پیش با بحران آب مواجه شده‌اند و اکنون در برخی مناطق روستایی و عشایری حتی در زمینه تامین آب آشامیدنی نیز مشکلاتی وجود داشته و آب مردم با تانکرها تامین می شود، چشمه‌ها و رودخانه ها خشکیده‌اند و سال هاست که کشاورزان بویژه دیم‌کاران محصولی برای درو ندارند.
علاوه بر ضرر و و زیان کشاورزان دیم‌کار کاهش بارش‌ها در طول سال‌های گذشته در استان بر پوشش گیاهی منطقه و مراتع نیز تاثیرگذار بوده و روند فرسایش خاک در بخش‌هایی از استان قابل مشاهده است.
بر اساس شاخص و آمارهای اعلامی وزارت نیرو و هواشناسی استان اردبیل هم‌اکنون جزو ۶ استان کم‌بارش کشور است.
استان اردبیل مثل سال‌های گذشته امسال نیز شاهد کاهش بارش‌های پاییزی و در نتیجه کاهش رواناب‌ها و حجم سدهای تاثیرگذار در استان بوده است، میانگین بارش‌های استان در فصل زراعی امسال ۹۴ میلی‌متر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۰ درصد کاهش یافته است.
بر اساس اعلام کارشناسان آب منطقه‌ای اردبیل، حجم ظرفیت سدهای استان و رودخانه‌ها هم کاهش چشمگیری داشته و ورودی سد یامچی بعنوان مهم‌ترین منبع تامین آب شرب مرکز استان از ۲۱ میلیون متر مکعب در سال گذشته به ۱۹ میلیون متر مکعب رسیده و مصرف آب این سد از رقم ۱۱.۴ میلیون مترمکعب به ۱۲ میلیون مترمکعب افزایش یافته است.
از طرفی آب رودخانه ارس تامین کننده آب مرکز کشاورزی استان در مغان نیز در سال‌های اخیر به سبب خشکسالی کاهش یافته و نگرانی‌هایی را در بین شهروندان منطقه پدید آورده است.
به گفته کارشناسان، تنش‌های آب و هوایی، مصرف بی‌رویه و کاهش ذخایر زیرزمینی آب، استان اردبیل را در مسیر حرکت به سمت اقلیم خشک قرار داده است.
این کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت فقدان برنامه مناسب و تدابیر مطلوب برای این وضعیت، استان اردبیل که تاکنون به مرز بحران آبی نرسیده می‌تواند وارد آن شده و محیط زیست و زندگی ساکنان آن با مخاطراتی مواجه شود.
آنها معتقد هستند اقلیم فصلی اردبیل که در سالیان گذشته مرطوب و نیمه‌مرطوب بود به سبب بارش کم در حال تبدیل از نیمه‌مرطوب به نیمه‌خشک بوده و در مرز ورود به آن است، کمبود باران و برف مدت زمان خشکسالی در این استان را از چهار ماه خشکی به هشت ماه خشکی افزایش داده ضمن اینکه افزایش تبخیر و روند صعودی دما و افزایش وزش بادهای گرم جنوبی هم بیشتر شده است.
این روند در کنار تاثیر منفی کاهش ذخایر زیرزمینی آب موجب شده که کشاورزان استان در سال‌های اخیر با مشکل خشکسالی مواجه شده و متحمل خسارت‌های قابل توجهی شوند.
طاهر پاینده ،کارشناس کشاورزی در این باره گفت: با وجود بروز خشکسالی‌های متوالی و کاهش سالانه بارش‌ها ، هنوز عمق خطر کمبود آب برای بسیاری از شهروندان و مسئولان استان احساس نشده و ضروری است که در زمینه مصرف بهینه آب در بخش‌های مختلف آشامیدنی ، کشاورزی و صنعت فرهنگ‌سازی شود.
وی افزود: مصرف بی‌رویه آب از سوی شهروندان، هدر رفت آب در بخش کشاورزی، کمبود منابع آب‌های زیرزمینی ناشی از کمبود بارش و استفاده بی‌رویه کشاورزان ، ساماندهی نشدن چاه‌های غیرمجاز و تحقق نیافتن برنامه تغییر الگوی کشت از جمله عواملی هستند که موجب بروز و تشدید تنش های آبی و خشکسالی در استان اردبیل می‌شود.
وی گفت: در اثر خشکسالی سال‌های اخیر ۱۲۰ میلیون متر مکعب منابع آب این استان به دلیل استفاده نادرست هدر رفته و روان آب‌ها هم به میزان ۴۳ درصد کاهش یافته است.
پاینده اظهارداشت: روان‌آب‌های ورودی به سد یامچی ۲۵ درصد، سد سبلان ۵۹ درصد ، سد قوری چای ۸۲ درصد و سد سقزچی ۵۶ درصد در طول یک سال کاهش داشته است.
وی گفت: ذخایر آب پنج سال آینده دشت اردبیل مصرف شده و این رقم به این معنی است که اگر هم‌اکنون به مدت پنج سال آب مصرف نکنیم، منابع آبی به وضعیت اولیه می‌رسد.
خشکسالی به پوشش گیاهی استان آسیب جدی زده است
شهامت هدایت ،مدیرکل منابع طبیعی استان اردبیل گفت: به دلیل خشکسالی پوشش گیاهی برخی مناطق استان از بین رفته و این امر باعث فرسایش خاک می‌شود.
وی افزود: به نظر کارشناسان تداوم خشکسالی علاوه بر تاثیر زیست محیطی اثرات اقتصادی و اجتماعی خاص خود را بر استان گذاشته و اگر با بسیج همه امکانات فنی و اعتباری در مدیریت این رخداد طبیعی گامی اساسی برداشته نشود در آینده‌ای نه چندان دور بحران آب در کمین این استان خواهد بود.
اقلیم نیمه‌خشک و کمبود منابع آب اردبیل جدی برای استان
سعید شهند، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل هم گفت: تغییرات اقلیمی و آب و هوایی سبب شده تا شرایط خشک و کمبود منابع آب استان اردبیل را به شدت تهدید کند.
وی با بیان اینکه در ۲ دهه اخیر این تغییرات به شکل گسترده فضای ناامنی را برای انسان‌ها به وجود آورده ، بیان‌کرد: این تغییرات اقلیمی اثرات و نشانه‌های تهدیدکننده‌ای را به همراه داشته بطوریکه به دنبال این شرایط زیستگاه‌های آبی و تالاب‌ها روبه خشکی گذاشته و ما شاهد شکل‌گیری ریزگردها و افزایش سطح گرد و غبار در شهرها و روستاها هستیم.
او به گزارش‌گیری اخیر خود از اداره کل هواشناسی استان در اعمال این تغییرات جوی اشاره کرد و گفت: در استان اردبیل شرایط به گونه‌ای پیش رفته که از حالت مرطوب و نمناکی آب و هوایی به وضعیت نیمه‌خشک رسیده‌ایم و تبخیر و افزایش دما نگرانی‌هایی را به همراه داشته است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل بیان‌کرد: در شمال استان ما با اقلیم نیمه‌خشک روبرو هستیم، دشت اردبیل هم دشتی تشنه محسوب می‌شود و شرکت آب منطقه‌ای و سایر نهادهای مرتبط به شدت به دنبال کنترل و مدیریت منابع آب استان هستند.
شهند به تبعات منفی و نگران‌کننده کاهش بارندگی‌ها، افزایش دمای هوا و شکل‌گیری کانون ریزگردها اشاره کرد و گفت: در استان اردبیل و با منشاء داخلی محل تولید ریزگردها مشخص شده به طوری که در ۱۰۰ هکتار زمین در شهرستان نمین طرح‌های مطالعاتی و بررسی‌های کارشناسی در حال انجام است.
دشت اردبیل در معرض تهدید خشکسالی
مسعود امامی‌یگانه، فرماندار اردبیل با اشاره به کاهش شدید ذخایر آب زیرزمینی در دشت اردبیل می‌گوید: ۲۵ سال زمان نیاز است تا دشت اردبیل احیا شده و بیلان منفی آن ترمیم شود.
وی بیان‌کرد: باید برای جلوگیری از تهدید جدی خشکسالی و عوارض آن در زمینه آب و خاک و محیط زیست، به دشت اردبیل به صورت منطقه‌ای نگاه شود اگر برای راه علاج دیر اقدام شود، حیات دشت به سمت نابودی خواهد رفت.
به گفته فرماندار اردبیل، این دشت شرایطی بدتری نسبت به دشت مغان دارد و باید به حالت اضطراری این دشت را احیا کرد.
راهکارها و اقدامات مقابله با تهدید خشکسالی و کاهش منابع آب در استان
طاهر پاینده ،کارشناس کشاورزی معتقد است که عوامل متعددی سبب کمبود آب در دشت اردبیل شده که از آن جمله می‌توان به کاهش محسوس بارش‌ها در سال های اخیر ، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی ، حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های اضافه از چاه‌ها برای مصرف کشاورزی اشاره کرد.
وی اصلاح مدیریت مصرف آب را در جلوگیری از خسارت خشکسالی ضروری خواند و گفت: با فرهنگ‌سازی توسط رسانه‌ها و نهادهای متولی می‌توان مصرف آب را مدیریت کرد.
اکبر بهنامجو ،استاندار اردبیل هم در مورد وضعیت آب و خاک استان با توجه به خشکسالی‌های اخیر گفت: اجرای طرح‌های مدیریت مشارکتی زمینه خوبی را فراهم می‌آورد تا ارتقای وضعیت منابع آب و خاک را در استان شاهد باشیم.
وی افزود: باید با روش‌های مختلف اطلاع‌رسانی و تبلیغی، اولویت زارعان را به سمت تغییر الگوی کشت سوق دهیم تا با توانمندسازی در این حوزه، هم الگوی کشت مناسب و هم افزایش بهره‌وری تولید محصولات صورت بگیرد.
او گفت: برای جلوگیری از خشکسالی باید برنامه مدون تهیه شود و به نظر می‌رسد با برنامه‌ریزی می‌توان از صدمات ناشی از خشکسالی جلوگیری کرد.
وی اضافه‌کرد: انتقال آب از منابع جاری استان ، تغییر الگوی کشت ، جلوگیری از هدر رفت آب و ساماندهی چاه‌های غیرمجاز دشت اردبیل از جمله راهکارهای اساسی است که با اجرای آنها می‌توان جلوی بحران آب و خشکسالی در استان را گرفت.
او با بیان اینکه رفع بحران آب اردبیل نیازمند زمان است، افزود: برخی از راهکارها نیازمند زمان اندک و برخی دیگر زمان‌بر است اما باید به جد پیگیری لازم در این زمینه صورت گیرد.
رضا کریمی ، نماینده مردم اردبیل ، نیر ، نمین و سرعین در مجلس شورای اسلامی نیز گفت: خشکسالی ناشی از کمبود بارش و نبود مدیریت مصرف آب این استان را تهدید می‌کند و برای پیشگیری از آن اجرای طرح‌های آبخیزداری و کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی ضروری است.
وی تغییر شیوه کشت و نیز جایگزینی محصولات با نیاز آبی کم در استان را بهترین شیوه جلوگیری از کم‌آبی ذکر کرد و افزود: باید تلاش شود با الگوسازی و ترویج فرهنگ صحیح مصرف آب برای برطرف کردن مشکلات موجود در استان اقدامات لازم صورت گیرد.
کریمی با بیان اینکه در حال حاضر کمبود آب به عنوان یکی از بزرگترین دغدغه مردم و مسئولان کشور است، گفت: تبدیل کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن و آبیاری تحت‌فشار ، مدیریت مصرف آب با اصلاح الگوی کشت و استفاده مناسب از منابع آبی می‌تواند در کاهش این دغدغه‌ها کارساز باشد.
او همچنین با اشاره به میزان بالای هدررفت آب در کشاورزی سنتی افزود: در دنیا با اصلاح دیدگاه های سنتی در بخش کشاورزی و تعریف کردن کشاورزی مدرن مشکل کمبود آب برطرف شده و ما نیز باید کشاورزی خود را به این سمت و سو هدایت کنیم.
وی اظهارداشت: با توجه به توانمندی و استعدادی که در مجموعه منابع طبیعی استان وجود دارد نیاز است که اعتبار مورد نیاز از صندوق توسعه ملی برای طرح‌های آبخیزداری ، تقویت سفره‌های زیرزمینی ، جلوگیری از فرسایش خاک و ذخیره آب اختصاص داده شود.
کریمی گفت: برقراری عدالت اجتماعی در بخش کشاورزی ، مکانیزه شدن کشت ، آبیاری نوین ، تقویت شرکت‌های دانش بنیان در بخش کشاورزی ، تکمیل زنجیره کشاورزی ، حمایت از واحدهای تکمیلی و تبدیلی ، اجرای عملیات آبخیزداری ، بهره مندی از اعتبارات صندوق توسعه ملی و افزایش سرمایه کشاورزی از جمله مواردی است که در برنامه ششم توسعه پیش‌بینی شده است.
علی بهشتی، فرماندار گرمی مغان هم گفت: صدماتی که خشکسالی به اقتصاد و توسعه استان وارد کرده، سنگین بوده و همه دستگاه‌های اجرایی باید در اجرای تمام طرح‌ها عوارض خشکسالی را در نظر بگیرند.
وی اجرای طرح‌های سدسازی را در جلوگیری از خشکسالی موثر دانست و گفت: با بهره‌برداری از این سدها از خروج سالانه بیش از ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب سطحی از این شهرستان جلوگیری می‌شود که تاثیر زیادی در آینده بحرانی کمبود آب به خصوص در زمان خشکسالی‌ها خواهد داشت.
وی بیان‌کرد: دولت از روش‌های نوین و طرح‌های آبیاری تحت فشار حمایت ویژه‌ای دارد و لازم است جهاد کشاورزی و دستگاه‌های مرتبط، نسبت به تشریح مزایای این طرح به کشاورزان و باغداران از طریق برگزاری سمینارهای آموزشی و آموزش چهره به چهره اقدام کنند.
شهند، مدیرکل حفاظت محیط زیست اردبیل نیز گفت: در احیای دریاچه ارومیه بخشی از منابع آب از محل پساب واحدهای صنعتی تامین شد که در استان اردبیل نیز در احیای تالاب‌ها به ویژه دریاچه نئور از این تجربه موفق باید استفاده کنیم.
وی با اشاره به برنامه‌های این اداره کل در پیشگیری از خسارت‌های خشکسالی افزود: برنامه‌های آبخیزداری امسال از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی در این استان شامل اقدامات مکانیکی، بیو مکانیکی و بیولوژیکی، آموزش، ترویج و جلب مشارکت‌های مردمی و تسهیل‌گری اجرای پروژه و اجرای پروژه کاداستر اراضی ملی و گشت، حفاظت و مراقبت از عرصه‌های منابع طبیعی و مستند سازی این پروژه‌ها با تامین اعتبار لازم در تمام شهرستان‌های تابعه اجرا خواهد شد.
شهند ادامه داد: ما در کنار تامین منابع اعتباری برای کنترل و مدیریت گردوغبارهای آزاردهنده سعی داریم با همکاری اداره کل بحران، فرمانداری‌ها و شهرداری‌ها اقدامات را به سمتی سوق دهیم تا بر دامنه گردوغبار و تبعات منفی آن افزوده نشود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل اظهار کرد: در دشت اردبیل به دلیل کمبود منابع آب زنگ خطر به صدا درآمده و در کنار صرفه‌جویی منابع آب باید منطبق بر نیاز بخش کشاورزی، صنعت و شرب تولید منابع آب انجام و از پساب تصفیه‌خانه‌ها نیز برای تامین منابع آب واحدهای تولیدی و صنعتی استفاده شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اردبیل هم با اشاره به اینکه پروژه‌های آبخیزداری با توجه به وضعیت مناطق با اولویت اجرا می شود، افزود: اولویت ما در اجرای پروژه‌های آبخیزداری در مناطق بحرانی استان است.
هدایت همچنین با اشاره به شاخص‌های انتخاب حوزه‌ها به منظور اجرای پروژه‌های آبخیزداری در استان افزود: این حوزه‌ها بر اساس شاخص‌های فرسایش خاک، وقوع سیلاب، وضعیت کم آبی و خشکسالی مناطق هدف و تامین آب آبخوان‌ها انتخاب می‌شوند.
وی همچنین اجرای پروژه‌های آبخیزداری در برخی از مناطق به منظور کنترل سیل٬ میزان مشارکت مردم مناطق و تقویت پوشش گیاهی حوزه‌ها اعم از مرتعی و جنگی را هم از دیگر شاخص‌ها در انتخاب حوزه ذکر کرد.
امامی‌یگانه، فرماندار اردبیل هم با بیان اینکه تغییر الگوی کشت و بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی و تشویق مردم به این مهم یک ضرورت است، اظهارداشت: باید با آموزش زارعان منطقه، تشویق مردم برای تغییر الگوی کشت و کارهای تبلیغاتی، آگاه‌سازی و تامین اعتبار برای توسعه آبیاری مدرن از نابودی دشت اردبیل جلوگیری کرد.