اینجاست که باید گفت این عادت کتاب‌نخوانی گریبان ما را رها نمی‌کند و گویا اراده‌ای هم برای چاره‌جویی و خلاصی از آن نداریم و برای ماندن در همین وضعیت هزار بهانه مربوط و نامربوط هم می تراشیم.
جامعه ما انگار سال هاست با کتاب مشکل دارد و از یار مهربان فاصله گرفته است. علاقه مندان و فعالان می گویند کاغذ و کتاب گران است. شمارگان و چاپ کم است. نویسندگان مطرح نداریم و ده ها و صدها مورد دیگر و ناشران می گویند کتاب چه ارزان و چه گران، چه خوب و چه بد، دیگر جایی در سبد فرهنگی خانوارها ندارد و دیری است که همان جای تنگ آن را نیز فضای مجازی؛ فیلم و سریالها گرفته اند.
کتاب، سوخته بی‌اعتنایی
یکی از ناشران خراسان شمالی که از مدتی پیش تغییر شغل داده است، می گوید: بچه که بودم فیلم «فارنهایت ۴.۵.۱» را دیدم، که تأثیر عمیقی بر من گذاشت و ترس از روزی که کتاب نباشد، سوزانده شود و کتابخوان ها را زندانی کنند در جان من ریشه دواند.
محمد قویدست می افزاید: اکنون وضعیت کتاب، اوضاع بحرانی صنعت نشر و کتابخوانی آنقدر وخیم است که انگار در همان شرایط فیلم زیست می کنیم اما این بار کتاب با آتش سوزانده نمی شود و آتش بی اعتنایی و کم توجهی به کتاب، آتش به جان جامعه انداخته است و این مردم هستند که می سوزند.
وی با بیان اینکه شرایط در استان های کوچکی مانند خراسان شمالی بدتر از دیگر نقاط است، اظهار می کند: گمان نکنید که نخواندن کتاب آسیب زا نیست، بلکه باید بدانیم ریشه بسیاری از آسیب هایی که هم اکنون گلوی جامعه را می فشارد فرهنگی است که در نبود کتاب و کتابخوانی، رو به نشیب نهاده است.
زنگ خطر افت فرهنگی
وی در ادامه اظهار می کند: از رونق افتادن کتاب و کتابخوانی بر فرهنگ جامعه و بر آینده فرهنگی نسل های بعد تأثیرگذار است و اگر این مشکل حل نشود، در آینده فرهنگ ما شکافی پدیدار می شود که با هیچ چیزی پر نخواهد شد.
وی با بیان اینکه در خراسان شمالی به‌دلیل دستمزد بسیار پایین برای کارهای فرهنگی، نویسندگان و ناشران تمایلی به تولید کتاب ندارند، می گویند: این وضعیت در کشور نیز دیده می شود و به همین علت نویسندگانی که اثرشان ماه‌ها و سال‌ها در قفسه کتابفروشی‌ها می‌ماند، دیگر انگیزه‌ای برای نوشتن کتاب بعدی ندارند.
وی می گوید: ناشرانی هم که به دلیل هزینه‌های بالای انتشار کتاب، سود ناچیزی دریافت می‌کنند تمایلی به سرمایه‌گذاری در این زمینه ندارند.
قویدست اظهار می کند: خوب که نگاه کنیم، در واقع تعداد افراد کمی اهل مطالعه هستند و حتی بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان نیز جز کتاب درسی، مطالعه دیگری ندارند و نظام آموزشی نیز رغبتی در دانش‌آموزان برای مطالعه برنمی انگیزد.
کالای لوکس
این فعال حوزه کتاب و نشر ادامه می دهد: این روزها محصولات فرهنگی و کتاب جزو کالاهای لوکس محسوب می شوند و در سبد خانوارها جایی ندارند و بدا به حال کودک و نوجوان ما که حتی برای رفع تکلیف هم کتاب درسی را به دست نمی گیرد و کم کم فضای مجازی و لایک ها و افزایش فالوورها همه دغدغه شان می شود.
وی ادامه می دهد: در چنین وضعیتی اگر سرانه کتابخوانی افزایش پیدا کند، کم بودن شمارگان کتاب گریبان صنعت نشر را گرفته و تاثیرش را بر گردش مالی صنعت نشر برجای گذاشته و می گذارد.
قویدست خاطرنشان می کند: با این شرایط که از هر عنوان کتاب، حداکثر ۲ هزار شماره چاپ می شود، نباید انتظار داشت که نویسندگی به شغل تبدیل شود و چرخ صنعت نشر بچرخد.
وی با بیان اینکه در این وضعیت سخن گفتن از کتاب و کتابخوانی و رونق گرفتن یا نگرفتن بازار جایی ندارد، اظهار می کند: زمانی که از یک عنوان کتاب تنها ۲ هزار جلد چاپ می شود و همین هم به فروش نمی رود، در مقایسه با جمعیت ۸۰ میلیونی، این عناوین حتی دیده هم نخواهند شد.
سرانه مطالعه دقیق و مستند نیست
۹ میلیون بی‌سواد مطلق و ۱۱ میلیون کم‌سواد رقم کمی نیست.
از این ۲۰ میلیون نفر، ۳۰ هزار نفر در خراسان شمالی زندگی می کنند و حال آنکه همان باسوادها هم برای کتاب نخواندن دلایل زیادی دارند.
احسان سیدی زاده بازنشسته فرهنگی، روزنامه نگار و از کتابخوان های حرفه ای خراسان شمالی می گوید: اگر چه آماری که در مورد سرانه مطالعه مطرح می شود مستند نیست و به نظر می رسد بیش از آن چیزی باشد که عنوان می شود، اما باید قبول کرد که اقبال مردم به کتاب و رسانه های مکتوب کم شده است.
این نویسنده که سال گذشته رتبه نخست جشنواره مروجان کتابخوانی را به خود اختصاص داده است، می افزاید: افت فرهنگ کتابخوانی یک شبه اتفاق نیفتاده است که توسعه کتابخوانی یک شبه حاصل شود و تا زمانی که آموزش و پرورش روحیه پژوهش را در دانش آموز بیدار نکند و این روحیه در خانواده مورد تشویق قرار نگیرد نمی توان فرهنگ کتاب خوانی را توسعه داد حتی اگر بهترین کتاب ها، برایگان در دسترس مردم قرار گیرند.
وی اضافه می کند: در نخستین قدم باید نگاه خانواده به کتاب تغییر کند و در قدم بعدی انگیزه های کتابخوانی در کودکان نهادینه و بهینه شود تا در درازمدت بتوان کتاب را دوباره در سبد خانواده ها قرار داد و از سویی نمی توان منکر شد که فضای مجازی نیز رقیب سرسخت کتاب های مکتوب شده است.
وی در مورد افزایش قیمت کتاب نیز می گوید: آن هایی که اهل کتابند بالاخره می توانند جایی در سبد خانواده برای خرید کتاب باز کنند و در غیر این صورت اگر فردی میلیون ها تومان هم درآمد داشته باشد و اهل کتاب نباشد، ریالی برای کتاب هزینه نخواهد کرد.
وی برنامه ریزی هایی که برای توسعه فرهنگ کتابخوانی انجام می شود را کافی و کارشناسی نمی داند و می گوید: نبود کتابخانه های به‌روز و امکان دسترسی به کتاب های خوب هم مانع دیگری برای رونق کتابخوانی است.
هندی‌ها کتابخوان‌ترین
اگر به وضعیت سرانه مطالعه در کشورهای مختلف جهان نگاه کنیم می بینیم که هند، در رتبه نخست کتابخوانی را دارد.
مردم هند هر هفته به طور متوسط ۱۰ ساعت و ۴۲ دقیقه وقت خود را با خواندن سپری می‌کنند. میزان خواندن پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۴۷ بیش از ۶ برابر افزایش یافته که شاخصی برای افزایش علاقه به خواندن است.
البته ذکر این نکته نیز ضروری است که در این کشور کتاب ارزان و کتابخانه ها بسیارند و البته به همان نسبت اقشار کم درآمدی که حتی جایی برای زندگی ندارند، نیز زیادند.
به هر جهت سرانه مطالعه و کتابخوانی در کشور ما اگر چه چند سالی است که به طور دقیق اعلام نشده اما در حدود ۳۰ دقیقه است.
با نگاهی به این آمار می توان گفت در جامعه ای به شدت کتاب نخوان زندگی می کنیم و در این مورد یکی از اهالی کتاب، ضعف محتوا و افت کیفیت آثار را نیز مزید بر دیگر عللی می داند که رغبت برای خرید و مطالعه را کم کرده است.
افت کیفیت و کمیت کتاب
شیما یزدانی می افزاید: در زمینه ترجمه آثار علاوه بر نقاط ضعف و حذف و اضافه هایی که وجود دارد، تعدد ترجمه ها نیز مخاطبان را آزار می دهد و همچنین به جز معدودی از آثار ترجمه شده، دیگر ترجمه ها ساز و کار مشخص و استانداردی ندارند تا آنجا که زمانی هم به این امر اعتراض می شود یکی از مترجمان می گوید که ترجمه در واقع نوشتاری جدید و مترجم نویسنده ای است که می تواند در ترجمه دخل و تصرف کند.
وی به فضای مجازی هم اشاره کرده و می گوید: فضای مجازی و شبکه های اجتماعی هم فرصتی برای کتابخوانی و هم تهدید است، اما در چند سال اخیر کانال های نقد و معرفی کتاب، فروش کتاب های الکترونیکی و کتاب های گویا توانسته است تا حدی جبران‌گر ضرری باشد که فضای مجازی به مبحث کتابخوانی وارد کرده است.
یزدانی یکی از طرح های خوب موثر در توسعه فرهنگ مطالعه را «تابستانه کتاب» و تخفیفی که کتابفروش ها در تابستان برای خرید کتاب اعمال می کنند، خوانده و می افزاید: البته در دسترس بودن کتاب یکی از مهمترین مواردی است که می تواند کتابخوانی را توسعه دهد و در بسیاری از کشورهای می بینیم که حتی در داخل اتوبوس ها و مترو کتاب هایی قرار داده اند تا علاقه مندان به راحتی به کتاب دسترسی داشته باشند.
وی ایجاد کتابخانه های روستایی را هم در فرهنگ سازی برای کتابخوانی موثر می داند و می گوید: اقداماتی که در شهرستان مرزی و محروم راز و جرگلان برای ایجاد کتابخانه و توسعه کتابخوانی شده است می تواند الگویی برای همه شهرستان های دیگر و خانواده ها باشد.
سرانه‌ای که افت نکرده است
یکی از کتابداران برتر خراسان شمالی که ۱۹ سال است با کتاب، کتابخانه و کتابخوان ها سرو کار دارد نیز می گوید: توسعه کتابخوانی عزم ملی می خواهد و من به عنوان کتابدار، شاید بتوانم دایره ای از اطرافیانم را دیده و برای کتابخوان کردن آنها تلاش کنم، اما برای توسعه فرهنگ کتابخوانی باید تصمیم گیران، سیاست گزاران، خانواده، معلم، تلویزیون و رسانه هم همراه باشند.
مریم گریوانی که سال ها کتابدار کتابخانه آیت الله موسوی بجنوردی بوده و اکنون نیز کتابدار کتابخانه مرکزی بجنورد است، می افزاید: گاهی اعمال سلیقه ها باعث ایجاد بی رغبتی در خواندن کتاب می شود و البته در کتابخوانی سلیقه هم زیاد است.
وی با بیان اینکه در طول ۱۹ سال گذشته، اعضای کتابخانه هایی که او کتابدار آنها بوده ثابت مانده است، می گوید: شمار ثابت اعضای کتابخانه ها ۱۲۰ عضو است و این رقم گاه به ۱۵۰ نفر نیز می رسد و البته در ابتدای رونق فضای مجازی از تعداد اعضا کاسته شد اما بعد از مدتی دوباره به همان وضعیت سابق درآمد.
سرانه مطالعه خراسان شمالی بهتر از کشور
با همه اینها البته گویا وضعیت مطالعه در خراسان شمالی بهتر از کشور است و مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی این استان، سرانه مطالعه در این منطقه را ۳۲ دقیقه در روز در بخش کتاب های غیردرسی بیان می کند.
حسین فرخنده می گوید: علاوه بر این مردم خراسان شمالی ۸۰ دقیقه در روز سایت، مجله و روزنامه مطالعه می کنند و همچنین در نظرسنجی هایی که از مردم شده ۴۱ درصد آنان گفته اند که کتاب های غیردرسی را هم مطالعه کرده و در سال دست کم ۲ جلد کتاب می خوانند.
این مسئول فرهنگی، خراسان شمالی را در زمره سه استان نخست کشور از نظر سرانه زیربنای کتابخانه ای دانسته و می گوید: در ۲ سال گذشته ۲۰ باب کتابخانه عمومی روستایی و شهری در این استان ساخته شده و به بهره برداری رسیده است و هم اکنون روند ساخت کتابخانه ها در نواحی روستایی بسیار مناسب است و اهالی نیز خود در ساخت و ساز این مراکز فرهنگی مشارکت می کنند.
رشد ۲۷ درصدی امانت‌گیری کتاب
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان شمالی هم می گوید: این استان ۶۰ باب کتابخانه عمومی دارد و سرانه امانت گیری کتاب در نیمه نخست امسال در این مراکز در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۲۷ درصد رشد داشته است.
علی‌محمد جهانی اظهار می کند: در نیمه نخست امسال ۴۰۶ هزار و ۵۶۱ جلد کتاب از کتابخانه های عمومی استان به امانت گرفته شده است و بر اساس اعلام نهاد کتابخانه های عمومی کشور، خراسان شمالی در شمار سه استان برگزیده کشور در این شاخص شناخته شده است.
وی با بیان اینکه در هفته کتاب و کتابخوانی هشت باب کتابخانه روستایی و شهری با زیربنای هزار و ۶۰۰ مترمربع در استان افتتاح و با بهره‌برداری از آنها، مجموع فضای کتابخانه‌ای استان به ۲۰ هزار مترمربع رسیده است.
وی به این موضوع نیز می پردازد که از مجموع کتابخانه های بهره برداری شده ۶ باب در روستاها و ۲ باب در شهرها افتتاح شده و می افزاید: کتابخانه‌های روستایی در مناطق چهاربید، بیدک، قلعه جق، خرق، بزنج و تازه قلعه و کتابخانه های شهری نیز در حصارگرمخان و درق افتتاح شده که مجموعا برای ساخت و تجهیز این هشت باب کتابخانه، افزون بر ۳۰ میلیارد ریال اعتبار ملی و استانی هزینه شده است.
وی اظهار می کند: افزون بر این کتابخانه ها هم اکنون ساخت کتابخانه های روستایی در گریوان و ارکان بجنورد، رباط شیروان، طبر جاجرم و بام صفی آباد و همچنین ۲ باب کتابخانه شهری در اسفراین و شیروان نیز با زیربنای چهار هزار و ۹۰۰ متر مربع در مراحل پایانی است که تا سه ماه اول سال آینده به بهره برداری خواهند رسید.
میانگین امانت گیری کتاب در کشور ۳۷ جلد به ازای هر ۱۰۰ نفر است، این در حالی است که در استان خراسان شمالی بیش از ۴۵ جلد به ازای هر ۱۰۰ نفر جمعیت به امانت می رود.
نرخ جهانی امانت گیری کتاب بر اساس استاندارد فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا) ۳۵۰ جلد و در ۱۵ کشور پیشرو دنیا هزار و ۱۳۰ جلد است.
امسال یک کتابدار و ۲ کتابخوان از استان خراسان شمالی منتخب کشوری شدند.
در استان ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی ۶۰ باب کتابخانه عمومی شهری و روستایی فعالیت دارند و ۳۰ باب کتابخانه دیگر نیز در دست ساخت است.
این کتابخانه ها ۸۰۰ هزار جلد کتاب را در دسترس ۴۰ هزار عضو خود قرار می دهند.
در این آمار فضاهای کتابخانه ای دانشگاه ها، مدارس، مساجد، ادارات، دستگاه های اجرایی و زندان ها محاسبه نشده است.