به گزارش گروه اطلاع‌رسانی ایرنا، ۲۱ نوامبر ۱۹۹۰ میلادی اعلامیه پایان جنگ سرد به امضای سران ۲ ابرقدرت مطرح آن زمان یعنی شوروی و آمریکا رسید به طوری که پس از این واقعه تا فروپاشی شوروی، جنگ سرد میان این ۲ ابرقدرت در جریان بود. جنگ سرد به عنوان اصطلاحی جدید از اوایل دهه ۱۹۵۰ وارد دایره‌المعارف دنیای سیاست شد؛ نزاعی که برای گسترش نفوذ سیاسی و اقتصادی میان ۲ ابرقدرت آغاز شد و برخلاف دیگر جنگ‌ها، گلوله‌ای از اسلحه نظامیان ۲ طرف شلیک نمی‌شد و در مقابل، جدال ۲ ابرقدرت به رقابتی ویران‌کننده در تمام عرصه‌ها تبدیل شده بود. مسابقه تسلیحاتی میان ۲ ابرقدرت، هر روز سلاح‌هایی با قدرت تخریب بیشتر را روانه بازار می‌کرد. سال ۱۹۵۲میلادی درست ۲ سال پس از فاش شدن عملیات جاسوسی شوروی در وزارت خارجه آمریکا، آمریکایی ها نخستین بمب هیدروژنی خود را آزمایش کردند تا به روس‌ها نشان دهند که هنوز در تولید سلاح پیشرو هستند اما شوروی نیز از این رقابت عقب نماند. روس‌ها نه تنها در تولید تسلیحات از آمریکا پیش افتادند، بلکه ۶ سال بعد از تشکیل ناتو به فکر ایجاد نسخه کمونیستی آن برای مراقبت از منافع و محدوده نفوذ خود در اروپا افتادند. به این ترتیب، پیمان نظامی «ورشو»، متشکل از شوروی و کشورهای تحت سلطه آن را در شرق اروپا، پایه ریزی کردند. با مرگ استالین و روی کار آمدن «نیکیتا خروشچف»، جنگ سرد وارد مرحله جدیدی شد در این مرحله، درگیری‌های نظامی میان قدرت‌های اقماری ۲ ابرقدرت در سراسر جهان گسترش یافت و به تبع آن عملیات های جاسوسی نیز شدت یافت. آمریکایی‌ها که به ساخت هواپیماهای جاسوسی «یو۲» می‌بالیدند، پس از سرنگونی یکی از آنها به وسیله شوروی به فکر جدال با روس‌ها در فضا افتادند.
نزاع سرد میان آمریکا و شوروی، گاهی به جنگ تسلیحاتی و گرم نزدیک می‌شد و جهان را در آستانه جنگ جهانی سوم قرار می‌داد. این بحران با کوتاه آمدن شوروی و جمع آوری سامانه موشکی به پایان رسید اما این رقابت طولانی مدت به ویژه اقتصاد شوروی را به مرز فروپاشی رساند و دولتمردان این کشور را مجاب ساخت که باید به این رقابت به هر شکل ممکن پایان دهند. این همان رویکردی بود که آمریکایی‌ها هم آن را دنبال می‌کردند. به این ترتیب، پس از انعقاد قراردادهایی درباره محدودیت آزمایش‌های اتمی و توسعه تسلیحات، میان ۲ کشور در نهایت در ۲۱ نوامبر ۱۹۹۰ میلادی اعلامیه پایان جنگ سرد به امضای سران ۲ ابرقدرت رسید. در رقابت اطلاعاتی دوران جنگ سرد، بازار جاسوسان ۲جانبه هم داغ بود و آمریکا با تأسیس سازمان سیا و شوروی با تأسیس کا. گ.ب، دست به عملیات جاسوسی‌گسترده‌ای علیه یکدیگر می زدند و در این میان افراد زیادی از این رهگذر به ثروت فراوانی نیز دست یافتند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز اعلام اعلامیه پایان جنگ سرد در پاریس در این جُستار سعی دارد تا رشد صنعت جاسوسی را از آن دوران تاکنون بررسی کند.
تاریخچه و قدمت جاسوسی در جهان
شاید اگر بگوییم جاسوسی قدمتی برابر با تاریخ بشریت دارد، ادعای گزافی نباشد. جاسوس‌ها در بسیاری از فرهنگ‌ها و تمدن‌های باستانی وجود داشتند. امپراطوری رم، مصریان و یونانیان باستان از جاسوسان برای دست یافتن به اسرار دشمنان خود استفاده می کردند. در قرون وسطی، ملکه الیزابت اول شبکه ای جاسوسی را برای جمع آوری اطلاعات درباره اسپانیا، دشمن دیرینه انگلیس سازمان داد. در دوران انقلاب آمریکا، جرج واشنگتن شبکه پیچیده ای از جاسوسان را برای جمع آوری اطلاعات درباره نیروهای نظامی بریتانیا ایجاد کرد.
متحدین و متفقین در جنگ داخلی آمریکا از جاسوس ها برای دستیابی به اهداف خود بهره می بردند. در واقع جاسوسی تنها برای دستیابی به اطلاعات دشمن خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل جمع‌آوری اطلاعات درباره کشورهای نزدیک و به اصطلاح دوست نیز هست. باید خاطر نشان کرد که جاسوسی فقط جنبه سیاسی ندارد، بلکه در دهه های گذشته به طوری گسترش یافته که می توان به این روش به اطلاعات سلاح ها و حرکات نیروهای نظامی دیگر جوامع نیز دست یافت. برخی کشورها دارای ماهواره‌های جاسوسی هستند که می توانند تصاویری را با جزییات دقیق از هر رویدادی که روی زمین اتفاق می افتد، تهیه کنند. از لرزه نگارها برای تشخیص آزمایشات بمب‌های هسته‌ای در دنیا استفاده می‌شود. جاسوسان به طور مخفیانه در کشورهای دیگر کار می‌کنند. در برخی موارد، جاسوسان کارکنان سفارت‌خانه یا نمایندگان شرکت‌هایی هستند که در خارج از کشور شعبه دارند. در دوران جنگ سرد، جاسوسان بیشتر به صورت دوگانه ظاهر می‌شدند. در ۱۹۶۳ میلادی کیم فیلبی، بدنام‌ترین جاسوس بعد از اینکه به خاطر جاسوسی برای اتحاد جماهیر شوروی گرفتار شده بود به مسکو فرار کرد. جمع‌آوری اطلاعات از ۱۱سپتامبر به بعد اهمیت بیشتری یافته است. جاسوسی برای مدتی جزو موضوعات محبوب کتاب‌ها و فیلم‌ها بود. چنانچه از شناخته شده‌ترین شخصیت‌های ساختگی می توان به جیمز باند، جاسوس ملکه اشاره کرد.
رقابت جاسوسی میان ۲ ابرقدرت در دوران جنگ سرد
دو ابرقدرت شوروی و آمریکا در زمان جنگ سرد صنعت جاسوسی خود را تقویت کردند. آمریکا با تشکیل سازمان «سیا» و اتحاد جماهیر شوروی با تأسیس «کا. گ.ب»، دست به انجام عملیات های جاسوسی گسترده‌ای علیه یکدیگر زدند. در این میان مأمورانی در مقابل دریافت دستمزدی قابل ملاحظه از شوروی، حتی اطلاعات مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای آمریکایی‌ها را در اختیار روس‌ها قرار می‌دادند. سازمان سیا(CIA) قدرتمندترین آژانس اطلاعات در دنیا به شمار می رود. امروزه سیا به یکی از عالی‌ترین و بزرگ‌ترین اداره‌های جاسوسی در دنیا تبدیل شده است. CIA در سپتامبر ۱۹۴۷ میلادی تأسیس شد و امروز ۷۲ ساله است. نیروهای کار در CIA انجام عملیات های غیرمشروع، روندهای پنهانی، ضد جاسوسی و کارهای ضد تروریسم را در دستور کار خود دارند که هدف از آن حفاظت و حراست از دارایی‌ها و سرمایه‌های حیاتی آمریکا است. خیلی‌ها کارآیی CIA را از نظر روش عملیات، آنالیز جاسوسی ناکافی، نگرانی‌های ضعیف درباره حقوق انسانی، کمبود بررسی‌های خارجی، کارهای نامشروع به منظور تأثیرگذاری بر نظرات مردم و اجرای قانون، مورد بررسی قرار داده‌اند. شعار این سازمان شما حقیقت را خواهید دانست و حقیقت شما را آزاد خواهد ساخت، است. در دوران جنگ سرد، رقیب سازمان سیا KGB شوروی بود. در این دوره جاسوسی در اوج خود قرار داشت. دستیابی به اطلاعات و تفکرات دشمن و اقدام های کشورهای دیگر حائز اهمیت بالایی بود.
وزارت امنیت کشور (MSS)
وزارت امنیت کشور (MSS) حکومت جمهوری خلق چین مهم ترین آژانس امنیت فعال در این کشور به شمار می رود. مرکز فرماندهی آن در بیجینگ نزدیک وزارت امنیت عمومی واقع شده است. MSS درباره موضوعات مربوط به شأن بین‌المللی گام برمی‌دارد و همچنین از موضوعات امنیت داخلی جمهوری چین نیز حمایت می‌کند. مهم‌ترین هدف MSS آگاه بودن ۲۴ ساعته در ۷ روز هفته و جمع آوری هرگونه اطلاعاتی است که به امنیت جمهوری چین یا امور بین‌المللی مربوط باشند. هدف ویژه MSS بررسی تکنولوژی نظامی آمریکا است و در این زمینه مأموریت طولانی مدتی نیز دارد تا هر گونه اطلاعات طبقه بندی شده و محرمانه مربوط به آن را به دست آورد. MSS همچنین ارتباط موثر و فرمایشی خود را با دیگر آژانس‌های جاسوسی دنیا حفظ می‌کند.
سرویس جاسوسی فدرال یا BND
BND که با نام سرویس جاسوسی فدرال نیز شناخته می‌شود، آژانس جاسوسی خارجی آلمان به شمار می رود که در آوریل ۱۹۵۶ میلادی شکل گرفت. BND مشتق از سازمان گهلن است که به وسیله وهرماشت ژنرال بزرگ رینهارد گهلن تاسیس شد. این سازمان ۳۰۰ موقعیت و شعبه در آلمان و دیگر نقاط دنیا دارد. BND با استفاده افراطی از روش‌هایی مانند ضبط و کنترل سری مکالمات، نظارت الکترونیکی ارتباط بین المللی و نظارت بر تغییر جاسوسی خارجی عمل می‌کند. BND تنها آژانس جاسوسی ماورا دریایی آلمان محسوب می شود و در نتیجه برای دپارتمان نظامی همانند دپارتمان مدنی کار می‌کند.
سرویس امنیت فدرال (FSB)
سرویس امنیت فدرال فدراسیون روسیه (FSB)، سازمان امنیت کشور روسیه است. مرکز فرماندهی FSB در مسکو در میدان لوبیانکا واقع شده و مسوولیت امنیت مرزی، تروریسم داخلی، تروریسم بین المللی، ضد تروریسم، ضد جاسوسی و نظارت را بر عهده دارد. FSB مهم‌ترین آژانس امنیت خانگی و مرکزی فدراسیون روسیه به شمار می رود. عملیات های FSB شامل سازمان ضد جاسوسی، ضد تروریسم، قتل هدفمند، حفاظت مرزی، کنترل صادرات و ارعاب دیپلمات‌ها و روزنامه نگاران خارجی می شود. این آژانس به حدی حیاتی و مهم است که تمام اداره‌های مربوط به قانون و هر آژانس جاسوسی روسیه تحت سرپرستی، راهنمایی و مدیریت آن کار می‌کنند.
هیات مدیره عمومی برای امنیت خارجی (DGSE)
هیات مدیره عمومی برای امنیت خارجی (DGSE) یک آژانس جاسوسی مستقل است که از بیرون برای کشور فرانسه کار می‌کند. DGSE در ۱۹۸۲ از دل یک سازمانی به نام سرویس اسناد خارجی ضد جاسوسی (SDECE) بیرون آمد. مهم ترین وظیفه DGSE اداره و شرکت داشتن در جاسوسی، امنیت ملی و بین المللی و حمایت کشور و مردم فرانسه است. این سازمان، فعالیت‌ها و عملیات های شبه نظامی و ضد جاسوسی در کشورهای خارجی را برای انجام این وظیفه اجرا می‌کند. جمع آوری اطلاعات جاسوسی به روش‌های مختلف چون با کمک عاملان رسمی، همتایان و عاملان داوطلب انجام می شود. آنالیز تصویری فضایی روش دیگری است که با آن اطلاعات جاسوسی گردآوری و پردازش می‌شود. DGSE در رسوایی‌های بسیاری شرکت داشته و «در هر جایی که الزام قانون می‌سازد» شعار این سازمان برای فعالیت است.
جاسوسی صنعتی
تا ۶۰ سال پیش مواجهه و رویارویی شرکت‌های تجاری تفاوت زیادی با جنگ جاسوسی میان شوروی و آمریکا نداشت. ریچاردمیلر دونس در کتابش با عنوان «دایره‌المعارف لطیفه‌های تجاری و اقتصادی» جاسوسی صنعتی را مجموعه‌ای از روش‌هایی تشریح کرده که به سرهنری فورنس بانکدار اجازه می‌دهند در نتیجه جمع‌آوری و جمع‌بندی اخبار سیاسی و اقتصادی بر رقبایش غلبه کند. جاسوسی صنعتی به معنای جمع آوری اطلاعات درباره رقیبان به موازات پیشرفت صنعت، اقتصاد و البته فناوری های بررسی اطلاعات تغییر کرد. در این زمینه سده ۲۰ میلادی نقطه عطف بود. شرکت ها از تمام روش های قابل دسترس برای پیش بینی اقدامات رقیبان خود و تشخیص وضع بازار استفاده می کردند. اختراع هارد دیسک در ۱۹۵۶ میلادی امکان داد، مقدار زیادی اطلاعات به سرعت جمع آوری و طبقه بندی شود. ۲سال بعد پتر لوئی دانشمند شرکت آی بی ام برای نخستین بار پیشنهاد کرد، جاسوسی صنعتی به عنوان سیستم اتوماتیکی برای تسهیل نگهداری و انتشار اطلاعات تجاری، علمی و صنعتی تعریف شود. وی پیشتر در مقاله ای نوشت، هدف از بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات، کشف ارتباط متقابل میان عوامل برای رسیدن به اهداف خود است. در برخی از آثار علمی معاصر رقابت در آن دوره را همچون رقابت در عصر "غرب وحشی" می نامند. این موضوع تا حدی به خاطر محیط و شرایط دوران جنگ سرد بود. مهم ترین حوادث در ارتباط با جاسوسی صنعتی نه میان شرکت های خصوصی بلکه میان دولت‌ها اتفاق افتاده است. اتحاد شوروی و کشورهای غربی در سرقت اسرار یکدیگر به موفقیت های بزرگی دست یافتند چون در مقایسه با شرکت های بزرگ خصوصی از امکانات بسیار بیشتری برخوردار بودند.
با گذشت زمان سیستم های نگهداری و جمع بندی اطلاعات تکامل یافته و رایانه های شخصی رواج یافتند. کارشناسان جمع بندی اطلاعات دریافتی از طریق منابع آزاد و قانونی با درک امکانات و چشم اندازهای انقلاب تکنولوژیک می خواستند راهشان را از جاسوسان صنعتی جدا کرده و فعالیت خود را به طور مشروع و قانونی انجام دهند. گروهی از مدیران ارشد و تحلیلگران شرکت های آمریکایی در ۱۹۸۶ میلادی اتحادیه کارشناسان کسب اطلاعات درباره رقیبان را در واشنگتن تاسیس کردند. یکی از نخستین اسنادی که این اتحادیه منتشر کرد، مجموعه مقررات اخلاقی بود که در آن استفاده از اسناد محرمانه به صراحت منع شده و افراد را به رعایت دقیق قوانین فرامی خواند.
اینترنت امکانات وسیعی را برای صنعت کسب اطلاعات درباره رقیبان از طریق سیستم های جست و جوگر به وجود آورد. بازار صنعت کسب اطلاعات درباره رقیبان نیز به سرعت به بخش های گوناگونی تقسیم شد. از جمله کارشناسان نظارت بر قیمت ها و سایت ها، جمع بندی اخبار منتشره در رسانه ها در زمینه های مختلف، نظارت بر واکنش های کاربران و رفتار شرکت ها در شبکه های اجتماعی ظاهر شدند.