موضوع کتاب و کتابخوانی در کشور ما سال‌هاست با هشدار کارشناسان و صاحب نظران درباره سرانه مطالعه ناامیدکننده مردم همراه است؛ با نهایت تاسف می توان گفت امروزه فضای مجازی جانشین کتاب شده و با ظهور تلفن های هوشمند و دیگر وسیله های دیجیتال، کتاب در سبد خانوار ایرانی گم شده و فضای مجازی است که بشر را به پیش می‌برد.
اهمیت کتاب و کتابخوانی، پرورش و تربیت خواندن از روزهای اول زندگی و کودکی در محیط خانه و خانواده شروع می‌شود و تا آخرین مراحل و عالی ترین تحصیلات دانشگاهی ادامه می یابد. در این راستا عادت نمودن به کتابخوانی لازم و کافی نبوده و باید نسبت به تحکیم و تداوم آن تلاش کرد تا هدف و مقصود مطالعه تحقق یابد و برای تداوم عادت خواندن باید سازمان های دیگر هم به یاری و همکاری نظام آموزشی بیایند که در این میان رسانه‌های همگانی و امکانات و ابرازهای ارتباطی فراگیر نقش موثری دارند.
امروزه الزام وجود کتاب در سبد فرهنگی خانواده‌ها امری ضروری است و این درحالی است که ماهواره ها و رسانه های مدرن به خصوص فضای مجازی جایگزین کتاب و کتابخوانی شده است. کارشناسان معتقدند بهره برداری نادرست از فضای مجازی می تواند یکی از موانع کتابخوانی در کشور باشد.
کوچ مطالعه از کتاب به فضای مجازی
کتابدار کتابخانه مرکزی تبریز با بیان اینکه فضای مجازی امروز جایگزین کتاب و مطالعه شده است که باید در این زمینه چاره‌ای اندیشید،اظهار کرد: مشکل کتابخوانی رسانه‌های نوظهوری است که گریبانگیر اهالی فرهنگ شده و باید برای ترویج فرهنگ کتابخوانی با استفاده ظرفیت دستگاه‌های دولتی و خیران در افزایش سطح آگاهی مردم چاره‌ای تدبیر کرد.
روح الله ساعی کتابخوانی را عامل مهمی برای پیشرفت جوامع معرفی کرد و گفت: باید در زمینه ترویج فرهنگ کتابخوانی تلاش خود را بیشتر کنیم؛ تأثیر برنامه‌های فرهنگی به خصوص رونمایی، نقد کتاب، نشست‌های کتاب‌خوان بر فرهنگ کتابخوانی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و می‌تواند بزرگ‌ترین کمک و فرهنگ‌سازی را به موضوع کتاب و کتابخوانی در جامعه انجام دهد.
وی خاطرنشان کرد: واقعیت این است که در فضای کنونی که خانواده‌ها، نوجوانان و جوانان ما در معرض تهدیدات فضای مجازی و تبعات منفی آن قرار دارند باید کتاب را دریافت و با ارائه راهکارهای راهبردی و چاپ مضامین به‌روز، به سوالات ذهنی آنان پاسخ درست و منطقی داد، امیدوارم روزی نرسد که بگوییم "یاد آن یار مهربان بخیر!".
ساعی ادامه داد: امروزه تلفن همراه، اینترنت، گوگل، فیس بوک، وایبر، واتس آپ به تدریج بین اعضای خانواده‌ها فاصله می اندازد و ما غافل از خطرات بی امان عصر تکنولوژی گاهی آن‌چنان معتاد و وابسته این فضاها می‌شویم که نمی دانیم کی و کجا پایمان می لغزد و در کمند تهاجم فرهنگی به زانو در می آییم؛ جنگ نرم استاد، پزشک، مهندس، مدیر، معلم، دانشجو، دانش آموز، بی سواد، خانه دار و … نمی شناسد و همه را نشانه رفته است.
کتاب قرص خواب‌آور برای ایرانیان
رئیس دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تبریز با بیان اینکه امروزه دیجیتال جایگزین کتاب شده است، گفت: اگر به کتاب به عنوان هدف بنگریم پس باید از آن مراقبت کنیم ولی اگر به عنوان ابزار برای کسب علم و دانش مورد استفاده قرار دهیم، می‌توان آن را با ابزار روز آمدی نیز مطالعه کرد.
منصور بیرامی افزود: امروزه هر ایرانی روزانه حدود هشت ساعت در فضای مجازی به سر می‌برد، به گونه‌ای که تلگرام و فضای دیجیتالی جایگزین کتاب شده است.
رئیس دانشکده روانشناسی دانشگاه تبریز خاطرنشان کرد: به جرات می‌توان گفت کسانی که دارای هوش دیجیتال پایینی هستند، رغبتی برای کنار گذاشتن کتاب ندارند.
بیرامی با بیان اینکه ما نسبت به یادگیری حساس نیستیم، گفت: وقتی کتاب می‌خوانیم خوابگیر می‌شویم، در ایران کتاب از دیازپام خواب آورتر است ولی در واقعیت کتاب خواب آور نیست، ما خواندن کتاب را در زمان خواب انتخاب می‌کنیم.
استاد علوم تربیتی دانشگاه تبریز ادامه داد: نگوییم در ایران مطالعه نیست، اتفاقا ساعات مطالعات ایرانی با نگاه اینکه ابزار مطالعه تغییر کرده است، بسیار بالا است.
بیرامی با بیان اینکه ما مدیریت زمان نداریم، اظهار کرد: میانگین مطالعه دانشجویان دکترای ما،در یک نیمسال تحصیلی حتی ۴۰ ساعت هم نیست.
وی با تاکید بر اینکه نخبگان ما، خود را به خاطر پول می‌کشند نه به خاطر علم، گفت: اگر حقوق معلم ابتدایی را ۵۰ میلیون تومان و درآمد یک پزشک متخصص را ماهانه ۱۰ میلیون تومان تعیین کنند، به طور قطع همه به شغل معلمی تمایل خواهند داشت و آموزش و پرورش ما متحول می‌شود.
بیرامی خاطرنشان کرد: اگر بتوانیم دانشمندان را به عنوان مدلینگ و الگو در جامعه معرفی کنیم به طور قطع همه، این دانشمندان را به عنوان الگو برای خود انتخاب می‌کنند.
فضای مجازی نمی‌تواند جایگزین کتاب شود
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه برخی گمان می‌کنند که تلفن همراه و فضای مجازی می‌تواند جای کتاب را بگیرد،گفت: ولی در حقیقت هیچ چیزی نمی‌تواند در آینده هم جای کتاب را بگیرد.
علی نوروزی گفت: محتوای خوب کتاب، یک نکته است ولی عرضه خوب هم بسیار مهم است؛ قرآن دارای محتوای خوبی است و به همین میزان به خوبی عرضه شده است و طلاب و متدینان باید از آن الگو بگیرند.
وی با بیان اینکه عرضه و آموزش‌های این عرصه باید کلاسیک شود، یعنی باید کاری انجام شود که طرح و محتوای کتاب کاملا هماهنگ باشد،افزود: در انتشار یک کتاب باید در تیتربندی، عنوان‌بندی، سطربندی و حروف‌چینی توجه کاملی انجام شود تا تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.
نوروزی اظهار کرد: اگر انسان بخواهد یک مطالعه عمیق داشته باشد، باید با کتاب کار خود را دنبال کند؛ زیرا مطالعه با ابزار دیگر خسته‌کننده است.
پایه‌های خواندن و مطالعه در خانه شکل می‌گیرد
پژوهشگر و روانشناس حوزه کودک با بیان اینکه پایه‌های عادت خواندن از کودکی و در خانه شکل می‌گیرد،افزود: اگر در خانه فضای مساعدی برای تشویق خواندن باشد، کار آموزشگاه و کتابخانه آسان‌تر می‌شود؛ فضای عمومی خانه، روش زندگی پدر و مادر و کار آگاهانه آنها با کودک، در نگرش کودک به کتاب و مطالعه تأثیر همه جانبه‌ای دارد، اگر محیط خانواده، آموزشگاه و کتابخانه با یکدیگر هماهنگ و برانگیزاننده باشند، عادت مطالعه به آسانی در کودک شکل می‌گیرد و ریشه می‌دواند.
صدیقه زمانی اظهار کرد: کودک خردسالی که از دو یا سه سالگی کتاب تصویری در دسترس دارد و برایش کتاب خوانده‌اند و قصه گفته‌اند، در حقیقت دانه‌های یک عادت پایدار را در او کاشته‌اند؛ هنگامی که کودک در خانه‌ای بزرگ می‌شود که همه بزرگترها کتاب می‌خوانند و درباره آن گفت و گو می‌کنند، کودک با فضای برانگیزاننده مطالعه روبه رو می شود و خود به خود برای مطالعه و عقب نماندن از این قافله ترغیب می شود.
وی با بیان اینکه پدر و مادر می‌توانند آگاهانه فضای کتاب خوانی خانه را پر جلوه تر کنند،افزود: آنان می‌توانند به طور منظم از همان خردسالی برای کودک خود کتاب بخوانند، روزنامه و نشریه بخرند و به خانه بیاورند و آنها را در خانه بخوانند و با کودکان درباره برخی مطالب جالب آن گفت و گو کنند.
روانشناس حوزه کودک خاطرنشان کرد: بسیار خوب است پدران و مادران برای کودکان کتاب بخرند و در مناسبت‌های گوناگون به آنها هدیه دهند؛ پدران و مادران می‌توانند در هنگامی که خانواده گردهم هستند، گفت و گوهای علمی را پیش بکشند و دیدگاه بچه‌ها را درباره آنها جویا شوند و برای یافتن پاسخ، آنها را به سوی کتاب راهنمایی کنند.
مطالعه باید از کودکی شکل بگیرد
استاد دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تبریز با بیان اینکه مطالعه باید از کودکی شکل بگیرد، و این امر باید در آموزش و پرورش و خانواده ها نهادینه شود، افزود: کودک باید در دست پدر و مادر همواره کتاب ببیند تا برای مطالعه راغب باشد.
هاشم عطاپور هدف از خواندن کتاب را ارتقای فکری و تکامل شخصیتی دانست و گفت: وقتی هدف از کتابخوانی رسیدن به ثروت و مقام باشد نمی توان بر آن نام کتابخوانی گذاشت.
وی در مورد نقش فضای مجازی بر کاهش مطالعه گفت: فضای مجازی را هم می توان مثبت نگاه کرد و هم منفی؛فضای مجازی زمانی که در خدمت مطالعه قرار گیرد خوب است، اما در کشور ما معمولا شبکه های مجازی با اشتراک گذاری بریده ای از کتاب، اعضا را فقط به خواندن همان تکه و پاراگراف هدایت می کنند که در ادبیات مطالعه به آن "ادبیات موزاییکی" گفته می شود.
استاد دانشگاه تبریز با بیان اینکه سیر در فضای مجازی را نمی توان به عنوان مطالعه اثربخش تلقی کرد،افزود: هدف از مطالعه ارتقا دانش و گسترده کردن اطلاعات است که این امر فقط با مطالعه مداوم کتاب به دست می آید،در حالی که مطالعات فضای مجازی را نه می توان نام مطالعه به آن گذاشت و نه اثربخشی کتاب را دارد.
عطاپور با بیان اینکه اگر بگوییم شبکه های مجازی عامل کاهش مطالعه هستند، قدری بی انصافی است، خاطرنشان کرد: ما قبل از ظهور فضای مجازی و تولد اینترنت هم چندان افراد بامطالعه ای نبودیم و کتابخوانی در ذات و خانواده های ما چندان که بایسته است نهادینه نشده است ؛در یک جمع دوستانه و خانوادگی چقدر راجع به کتاب حرف می زنند و یا از کتابی مطلبی نقل قول می شود.
گزارش از: نعمت مرادپور