دلایل و منطق افزایش قیمت بنزین آنقدر قوی بود که بسیاری از مسئولان انتظار اعتراض های گسترده را نداشتند بویژه اینکه قرار بود کل درآمد حاصل از آن به جیب مردم واریز شود.
اما ماجرا چند بُعد دیگر هم داشت؛ مهمترین موضوع اینکه بسیاری از شهروندان از پیامدهای مثبت و یارانه حمایتی دولت بی خبر بودند یا از آن اطلاع و اطمینان کافی نداشتند.
بخشی دیگری از شهروندان معترض هم تاکید دارند که گرانی بنزین یعنی گرانی همه چیز؛ تصوری که البته با تجربه گذشته همخوان نیست زیرا ۱۵ بار افزایش قیمت بنزین بعد از پیروزی انقلاب، ۶ بار موجب کاهش تورم و سه بار موجب افزایش تورم شده و ۶ بار هیچ تاثیری بر تورم نداشته است.
مهرداد کرم پور، از معترضان به افزایش قیمت بنزین بوده اما ۲ روز پس از افزایش قیمت، نظرش تغییر کرده است: «راستش سهمیه ۶۰ لیتر ماهانه برای من تقریبا کافی است و وقتی هم مطمئن شدم که قرار است درآمد حاصل از گرانی به حسابم واریز شود، دیگر مخالفت چندانی نکردم.»
یک شهروند دیگر کرمانشاهی هم که خواست نامش بیان نشود، گفت: چرا این طرح، ناگهانی و بدون اطلاع رسانی لازم اجرا شد. به طور قطع اگر خود رئیس جمهوری با مردم سخن می گفت و به آنان درباره تورم اطمینان می داد، این حجم اعتراض و اغتشاش در کار نبود.
جدایی مردم از آشوبگران
ساسان قادری، جوان ۲۸ ساله کنگاوری که در یک کارگاه تولیدی در شهر کرمانشاه کار می کند، به خبرنگار ایرنا گفت: صبح شنبه که برای زدن بنزین رفتم از قیمت سه هزار تومانی آن شوکه و عصبی شدم چون با قیمت جدید رفت و آمد من به محل کار با خودروی شخصی به ماهی ۱.۵ میلیون تومان می رسید. یعنی نصف حقوقم. این بود که کار را تعطیل کردم و همان روز برای اعتراض به خیابان رفتم. البته وقتی دیدم عده‌ای به جای شعار، بانک و مغازه آتش می زنند، بی خیال شدم و به خانه برگشتم.
فضل الله ملک حسینی، شهروند کرمانشاهی هم گفت: بسیاری از مردم وقتی وحشی‌گری آشوبگران را دیدند راه خود را جدا کردند زیرا مردم دنبال خواسته بحق خود بودند نه پایمال کردن حق دیگران.
تخریب اموال عمومی توسط آشوبگران
شیوه آشوب های اخیر هم طوری بود که گویا یک سازماندهی مشخص در کار است. به گفته معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری کرمانشاه «این اغتشاش‌ها کاملا هدفمند بود و تخریب گسترده، آتش زدن‌های بدون منطق و کشته‌سازی‌ها این موضوع را تایید می کند.»
محمدابراهیم الهی تبار در گفت و گو با ایرنا افزود: سرکرده‌های ناآرامی‌ها در تلاش بودند که با کشته‌سازی، مردم را به خیابان‌ها و ایجاد آشوب بکشانند اما مردم با هوشیاری خیلی زود راه خود را از آنان جدا کردند.
الهی تبار در عین حال تاکید کرد: اعتراض مدنی در قوانین کشور پذیرفته شده و بیان مخالفت و اظهارنظر به عنوان یک حق قانونی برای مردم در نظر گرفته شده است اما آشوب و اغتشاش قابل تحمل نیست و مردم هم از حکومت انتظار دارند با برهم‌زنندگان نظم و امنیت برخورد جدی کنند.
انتظارات مردم و وعده مسئولان
گرچه آشوب های خیابانی با هوشیاری مردم جمع شد و اغتشاشگران به هدف خود نرسیدند اما شهروندان معرض همچنان اصرار دارند که آرامش خیابان ها نباید سبب غفلت مسئولان از مطالبات بنزینی آنها شود.
خانم حیدری، معلم مقطع متوسطه اول به ایرنا گفت: بازگشت درآمد گران شدن بنزین به حساب مردم اقدام خوبی است اما باید دولت تورم را کنترل کند تا مردم مجبور نشوند ۲ برابر همین درآمد را صرف گرانی های جدید کنند.
آقای خسروی، مغازه دار هم گفت: وقتی بنزین گران می شود، بسیاری به همین بهانه اجناس خود را گران می کنند و چون نظارت خاصی هم بر بازار نیست، هزینه های مردم باز هم افزایش می یابد. واقعا مردم الان زیر فشار گرانی هستند اگر قیمت ها بالاتر هم برود اوضاع خیلی سخت می شود.
از سوی دیگر مسئولان اجرایی قول های سفت و سختی برای کنترل بازار داده اند و بازرسی ها را از هم اکنون آغاز کرده اند. به اعتقاد آنان سهم بنزین در تولید کالا کمتر از یک درصد است و هیچ منطقی برای بالا بردن قیمت اجناس به بهانه گرانی بنزین وجود ندارد.
حسین مدرس خیابانی، قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در امور بازرگانی ۲۸ آبان گفت: با کنترل‌هایی که انجام می‌دهیم جلوی شوک حاصل از گرانی بنزین را می‌گیریم و پس از مدتی مردم مزایای حاصل از این طرح را می‌بینند.
مسئولان استانی هم قول های مشابهی داده اند به طوری که استاندار کرمانشاه با اشاره به اجرای طرح مدیریت مصرف بنزین گفت: به منظور جلوگیری از افزایش قیمت کالاها، ۲ ستاد تنظیم بازار و کنترل قیمت حمل و نقل در استان تشکیل شده است.
هوشنگ بازوند در گفت وگو با خبرنگار ایرنا افزود: در زیرمجموعه این ستاد تیم های بازرسی فراوانی به منظور کنترل قیمت ها در سطح استان تشکیل شده اند که به صورت مداوم و در شیفت های مختلف بر بازار نظارت دارند.
معاون بازرسی و حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمانشاه گفت: افزایش قیمت کالا و خدمات به بهانه تغییر نرخ بنزین به هیچ وجه پذیرفتنی نیست.
مسعود بیگلری به ایرنا گفت: همه روسای اتحادیه‌های صنفی موظف هستند نسبت به رعایت نرخ مصوب کالا و خدمات اقدام نمایند و هرگونه افزایش قیمت و گران‌فروشی مصداق سوء‌استفاده و تخلف محسوب می‌شود.
مطالبات جدید شهروندان
برخی دیگر از شهروندان تاکید دارند که با گران شدن بنزین و تبعا بخشی از کرایه ها، دولت باید سرمایه گذاری بیشتری در حوزه حمل و نقل عمومی و نیز توسعه سوخت های جایگزین از جمله سی.ان.جی انجام دهند.
یک متر مکعب سی.ان.جی معادل یک لیتر بنزین ارزش حرارتی دارد اما قیمت آن کمتر از یک سوم بنزین سهمیه ای و یک ششم بنزین آزاد است و آلودگی کمتری هم ایجاد می کند.
یکی از چندین پیامد منفی بنزین ارزان، استفاده گسترده از خودروی شخصی بود که علاوه بر درگیر شدن بسیاری از کلانشهرها با معضل آلودگی هوا، اجازه نمی داد «توسعه مترو، زیرساخت‌های حمل و نقل و خودروهای با کیفیت» به مطالبه کلیدی شهروندان از مسئولان تبدیل شود. از این پس اما این مطالبه جدی تر از گذشته می شود. البته دلایل دولت و مجلس برای گران کردن بنزین، بسیار بیشتر و محکمتر از این بوده است.
چرا راهی جز گران کردن بنزین نبود؟
بنابر آماری که شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت اعلام کرده، ماهانه بیش از یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون دلار یارانه به بنزین پرداخت می‌شود که بر پایه دلار ۱۱ هزار و ۵۰۰ تومانی امروز به بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان می رسد.
تا پیش از اصلاح قیمت بنزین در آبان ۱۳۹۸ ایران ۸۰ میلیون نفری بیشتر از کشور چین با ۱.۸ میلیارد نفر جمعیت یارانه انرژی پرداخت می کرد و رتبه اول پرداخت یارانه انرژی در دنیا را داشت.
ساسان کاظمی‌نژاد، معاون حمل و نقل بهینه‌سازی مصرف سوخت به ایرنا گفت: ایران سه برابر میانگین جهانی و پنج برابر میانگین کشورهای پیشرفته انرژی مصرف می‌کند.
یارانه بیشتر به پرمصرف‌ها
این یارانه پنهان از بیت المال و جیب همه مردم برداشت و برای دود شدن بنزین پرداخت می شد در حالی که براساس آمار بانک مرکزی نیمی از ۲۵ میلیون خانوار ایرانی خودرو ندارند؛ یعنی ۵۰ درصد از خانواده‌ها هیچ نفعی از یارانه پنهان بنزین نمی برند و سهم آنان را دیگران بویژه خانواده‌های ثروتمند که چند خودرو دارند، مصرف می کنند.
این وضعیت کار را به جایی رسانده که بنابر آمار غیررسمی، ثروتمندان و دهک‌های بالای جامعه بیش از ۲۳ برابر دهک‌های پایین‌تر و فاقد خودرو سوخت مصرف می‌کنند.
تا پیش از گران شدن قیمت بنزین، کسانی که خودروی بیشتری داشتند یا بنزین بیشتری مصرف می کردند، یارانه بیشتری هم می گرفتند؛ یعنی جایزه دولت به پرمصرف‌هایی که هوا را بیشتر آلوده می کنند.
البته بخش قابل توجهی از بنزین مصرفی هم حاصل کم‌کاری خودروسازان و کیفیت پایین خودروهای داخلی است به طوری که به گفته معاون حمل و نقل بهینه‌سازی مصرف سوخت، «متوسط مصرف سوخت خودروهای اروپایی در هر ۱۰۰ کیلومتر ۴.۴ لیتر اما در خودروهای ایرانی دست کم ۷.۸ لیتر است که اگر آمار خودروهای فرسوده را نیز در نظر بگیریم این عدد به ۱۲ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر هم می‌رسد.»
امیر وکیل زاده، مدیرعامل شرکت پخش فرآورده‌های نفتی ایران هم ۲۲ آبان ۹۸ گفت: ۱۶ میلیون خودرو و هشت میلیون موتورسیکلت در کشور تردد می‌کنند که اگر تنها یک لیتر از میانگین مصرف جهانی بیشتر بنزین مصرف کنند، روزانه ۱۹ میلیون لیتر اضافه مصرف داریم.
بیت المال در جیب قاچاقچیان
داستان وقتی دردناک‌تر می‌شود که بدانیم بخشی از بنزین پرهزینه داخل در باک خودروهای خارجی ریخته می شود و جیب قاچاقچیان ایرانی و غیرایرانی را پرپول می کند.
پایین بودن قیمت سوخت بویژه بنزین در ایران نسبت به کشورهای همسایه، قاچاق سوخت را به یک بازار پردرآمد و بزرگ تبدیل کرده است.
به گفته مدیرعامل شرکت پخش فرآورده‌های نفتی ایران «پالایشگاه‌ها نفت را به نرخ بین المللی از دولت می‌خرند و بنزین را به نرخ بین المللی به دولت می‌فروشند که اکنون قیمت هر لیتر بنزین ۴۴ سنت (بر پایه دلار ۱۱ هزار و ۵۰۰ تومانی حدود پنج هزار تومان) تمام می‌شود.»
میزان قاچاق بنزین هزار تومانی به کشورهای همسایه
حتی اگر هزینه های حمل و نقل و عرضه بنزین (حدود ۱۵ درصد قیمت کل) هم محاسبه نشود، دولت تا پیش از گران کردن بنزین، آن را با یک پنجم قیمت به مصرف کننده می داد و این نرخ ارزان در کنار بنزین گران کشورهای همسایه، بسیاری را به ولع قاچاق انداخته بود.
طبیعی است که بنزین کمتر از ۱۰ سنتی ایران در مقابل بنزین ۱۲۳ سنتی ترکیه، ۱۱۸ سنتی ارمنستان، ۷۵ سنتی افغانستان و ۶۳ سنتی عراق مفت و خواهان زیادی داشته باشد.
آمار رسمی از میزان قاچاق بنزین از ایران در سال ۱۳۹۸ به کشورهای همسایه وجود ندارد اما آمارهای سال گذشته حاکی است که این رقم بیش از ۲۲ میلیون لیتر در روز بوده است.
قیمت پایین بنزین در کشور سبب مصرف و قاچاق روزافزون آن تا مرز ۱۰۰ میلیون لیتر در روز شده بود.
بی شک اگر قیمت آن اصلاح نمی شد، الگوی ناعادلانه توزیع یارانه هنگفت بنزین ادامه می یافت و بخش بزرگی از بودجه کشور از باک خودروها و جیب قاچاقیچان سر درمی‌آورد.
هرچند قیمت جدید بنزین آزاد هم تقریبا نصف قیمت واقعی و تمام شده در کشور است. اکنون حجم یارانه پنهان بنزین کاهش قابل توجهی یافته اما هنوز میزان آن قابل توجه است و جذابیت قاچاق این سوخت گرچه کمتر شده اما از بین نرفته است.
سود حاصل از قاچاق بنزین هزار تومانی به کشورهای همسایه
دولت دست بکار شد
از سوی دیگر برای تولید بنزین کشور روزانه ۸۷۰ هزار بشکه نفت خام مصرف می‌شود که اگر مصرف بنزین تولیدی در داخل کاهش یابد، صادرات آن با توجه به تحریم فروش نفت می تواند درآمد ارزی خوبی برای کشور داشته باشد و این یعنی بهبود وضعیت بودجه، کاهش فقر و عمران بیشتر.
دلایل و منطق اجرای طرح اصلاح قیمت بنزین آنقدر متعدد و قوی است که کمتر صاحب‌نظری یارای ایستادن در برابر آن را دارد. این دلایل هم فقط جنبه اقتصادی ندارد بلکه برگرفته از مفهوم کلیدی «عدالت» است؛ موضوعی که مطالبه مهم مردم و از اهداف اصلی انقلاب اسلامی است.
بر پایه این استدلال ها بود که مجلس شورای اسلامی در قانون برنامه ششم توسعه به دولت اجازه داده است که طی این برنامه پنج ساله قیمت بنزین را به ۹۵ درصد قیمت فوب خلیج فارس(۴۷ سنت) برساند.
دولت تا آبان امسال دست به قیمت بنزین نزد اما از ۲۵ آبان به یکباره قیمت آن را به صورت جهشی افزایش داد. البته دولت برای جلوگیری از فشار به مردم تصمیم گرفت بنزین را ۲ نرخی و سهمیه بندی کند.
اکنون عرضه بنزین سهمیه بندی با قیمت ۱۵۰۰ تومان و بنزین آزاد با قیمت سه هزار تومان صورت می گیرد.
تفاوت گرانی بنزین با ۱۵ بار گذشته
تصمیم دولت برای گران کردن نرخ بنزین یک تفاوت جدی با ۱۵ بار گذشته داشت.
به گفته رئیس سازمان برنامه و بودجه استان کرمانشاه، تاکنون ۱۵ بار قیمت بنزین اصلاح شده اما این اولین بار است که همه درآمد حاصل از آن به جیب مردم برمی‌گردد.
حبیب الله وفایی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: طرح دولت برای اصلاح قیمت بنزین یک طرح ویژه و متمایز است زیرا تمام درآمد ۳۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومانی آن به حساب خانوارها واریز می شود و حتی یک ریال آن هم در جای دیگری هزینه نمی شود.
او عنوان کرد: دست کم ۱۸ میلیون خانوار(حدود ۶۰ میلیون نفر) از مردم از درآمد حاصل از اجرای این طرح بهره مند می شوند و حتی اگر خانواده ای هم شامل این طرح نبود اما خود را مستحق دریافت آن می داند، می تواند تقاضای بررسی دهد تا درخواست او پیگیری شود.
در واقع تا ۲۵ آبان ۹۸ حدود ۵۰ درصد از خانوراهای ایرانی که تقریبا همه آنان از دهک های پایین جامعه هستند، هیچ سهمی از یارانه ۳۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومانی بنزین نداشتند اما اکنون این پول به حساب واریز می شود.
براساس تصمیم دولت ماهانه به خانوارهای یک نفره ۵۵ هزار تومان، ۲ نفره ۱۰۳ هزار تومان، سه نفره ۱۳۸ هزار تومان، چهار نفره ۱۷۲ هزار تومان و پنج نفره به بالا ۲۰۵ هزار تومان یارانه حمایتی حاصل از افزایش قیمت بنزین تعلق می‌گیرد.
این یارانه به ۱۸ میلیون خانوار و طی سه مرحله پرداخت شود. مرحله اول یارانه بنزین ساعت ۲۴ روز ۲۷ آبان واریز شده و مراحل بعد هم روزهای ۲۹ آبان و اول آذر صورت می‌گیرد.