اعتراضات اجتماعی بخشی از جامعه مدنی و مدرن است که کم و بیش در تمام جوامع عصر حاضر وجود دارد. هرچند که این اعتراضات به تعبیر «دورکیم» جامعه‌شناس فرانسوی بخشی از روندهای یک جامعه به شمار رفته که می‌تواند بخش زیادی از فشارهای اجتناب‌ناپذیر جامعه مدرن را تخلیه کند، اما نحوه مدیریت این اعتراضات نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که می‌تواند تبعات منفی برای کلیت جامعه در پی داشته باشد. به عبارتی اگر نحوه برخورد با اغتشاشات اجتماعی در چارچوب عمل به قانون قرار گیرد می‌تواند بسیار سازنده و مفید ظاهر شده و نتایج مثبتی از جمله افزایش اعتماد و مشارکت سیاسی را در پی داشته و در صورتی‌که خارج از چارچوب قانون اساسی و بدون توجه به گروه‌های ذینفع باشد می‌تواند بسیار مخرب و پر هزینه ظاهر شده و عدم اعتماد سیاسی و کاهش مشارکت سیاسی در آینده را به همراه داشته باشد.
اعتراض به افزایش قیمت بنزین در هفته اخیر که در برخی موارد همراه با اغتشاش و آشوب نیز بود یکی از این دست موارد است که به ظن بسیاری از کارشناسان علوم اجتماعی متاسفانه پیامدهای منفی را برای جامعه به همراه داشت. از اینرو پژوهشگر ایرنا گفت و گویی را با محوریت ارائه راهکارهای موثر برای برون رفت از شرایط فعلی با «حسین میرزایی» و «سعیده امینی» به عنوان دو جامعه‌شناس و استاد دانشگاه انجام داده است.
روند اعتراضات باید در چارچوب قانون قرار گیرد
در همین راستا حسین میرزایی استاد دانشگاه تهران و جامعه شناس نیز معتقد است، برای برون رفت از وضعیت کنونی بایستی به دو نکته مهم توجه داشت. به عقیده وی تا زمانی که در فرایند اعتراضات اجتماعی نهادهای ذیربط به صورت رسمی روند این فرایند را شفاف نکرده باشند، اعتراضات کور یا بی سر و رها به وجود خواهند آمد. بنابر اظهارات این جامعه‌شناس، همان‌طور که در قانون اساسی مسئله اعتراضات مسالمت‌آمیز رسماً مورد تاکید قرار گرفته، فرایند اعتراضات را هم باید مطابق با قانون عملاً در زمان و مکان مشخص قرار داد. در واقع عدم اجرای قانون یکی از مسائل اصلی برای خروج اعتراضات از حالت مسالمت‌آمیز به حالت خشونت‌آمیز و آشوب است. یعنی زمانی که در قانون اساسی برای اعتراضات عمومی حقی گذاشته شده و برای همه مسوولان هم محترم است، اما برخی از مسوولان قصد عمل به آن را نداشته باشند، ورود اعتراضات اجتماعی به خشونت و آشوب هم قابل پیش‌بینی است.
درواقع زمانی که نهاد متولی رسماً اعلام و مجوز لازم را بدون تعلل اعلام کند، علاوه بر مزایای مثبت آن مرز اعتراض و آشوب هم مشخص می‌شود؛ اما تا زمانی‌که این اتفاق در ساحت رسمی رخ ندهد این مرز مشخص نخواهد شد.
شکل‌گیری فرهنگ اعتراض، حزم‌اندیشی برای آینده
میرزایی فرهنگ اعتراض را بسیار مهم دانسته و به شکلی جدی بر آن تاکید دارد. به نظر وی فرهنگ اعتراض چیزی است که بایستی در گذر زمان به آن پرداخته شود، چرا که اعتراض هم قاعده خود را دارد و بخشی از آن به مردم و بخش دیگر به نهادهای مسوول بر می‌گردد. در واقع به تناسبی که ما اعتراض را در عمل به رسمیت بشناسیم و آن را به عنوان یک بحران تلقی نکنیم و بر اساس آن اصلاحات مورد نظر را انجام دهیم، امکان تفکیک فضاهای سالم و مخرب اعتراضی هم به وجود می‌آید، اما زمانی‌که خود این روند مغشوش است، نمی‌توان وارد سایرمسائل شد و موضوعات دیگری را مطرح کرد.
به عبارتی زمانی که تصمیمی مبنی بر افزایش قیمت بنزین گرفته شده و سران سه قوه به چنین جمع‌بندی رسیده بودند، بایستی چنین ملاحظات و فضاهایی را هم برای بروز اعتراض مسالمت‌آمیز درنظر می‌گرفتند. بنابراین این دو مطلب از جمله مواردی است که باید روی آن تاکید شود. هر چند دولت در این زمینه قدم‌های مهمی را برداشته ولیکن رسمیت بخشیدن به اعتراض و توجه به فرهنگ و تمرین در این حوزه، می‌تواند تاثیر مثبت خودش را در بهبود امور، سیاستگذاری‌ها و اجرای آنها داشته باشد و از سوی دیگر چالش‌ها و آسیب‌های آن را کمتر کند.
توجه به چارچوب‌های قانونی اعتراض مسالمت‌آمیز که نهایتاً به شکل‌گیری فرهنگ اعتراض می‌انجامد و از این جهت که جامعه را وارد فاز جدیدی می‌نماید، از جمله مواردی است که مورد تاکید این جامعه‌شناس قرار دارد.
روندهای تاریخی مورد توجه قرار گیرند
سعیده امینی استاد دانشگاه علامه طباطبایی و جامعه‌شناس نیز در این زمینه معتقد است برای ارائه راهکاری مشخص و معین، ابتدا بایستی ریشه ناآرامی‌های اخیر مورد بازبینی قرار گیرد که در این زمینه مرور حوادث تاریخی گذشته اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. درواقع نزدیکترین مورد تاریخی به وقایع اخیر، همان اعتراضات دیماه سال ۹۶ هست. در دیماه ۹۶ هم نظیر آنچه اتفاق افتاد را مشاهده کردیم که در آن به نوعی «بلوای نان» (اعتراضات با محوریت معیشت) محور این اعتراضات بوده و درواقع طبقات ضعیف و پایین جامعه گردانندگان آن محسوب می‌شدند. در اعتراضات دیماه ۹۶ دامنه ناآرامی‌ها از طبقات پایین و ضعیف آغاز و آرام آرام مرکز و طبقه متوسط را هم درگیر کرد.
زمانی که این اعتراضات در مرحله نخست یعنی در طبقات پایین بود، جنس این شعارها نیز از جنس شعارهای اقتصادی بوده و با ورود به طبقه متوسط و مراکز شهر، چهره سوالات و ماهیت شعارهای معترضان نیز رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت.
کنترل اعتراضات اجتماعی با بهره‌گیری از ظرفیت دانشجویی
این وقایع از این حیث حائز اهمیت است که ما هم اکنون در آستانه ۱۶ آذر و روز دانشجو هستیم و باید در نظر داشته باشیم که این دانشجوها بخشی از طبقه متوسط هستند که از این جهت بسیار با اهمیت است. برای این که دامنه این ناآرامی‌ها به طبقه متوسط نرسد و رویدادهای سال ۹۶ تکرار نشود، باید از طبقه متوسط برای رفع بحران‌ها کمک گرفت. یعنی بخشی از این طبقه متوسط جامعه ما دانشجویان هستند که اعتماد سیاسی آنها کاهش پیدا کرده، احساس اثربخشی سیاسی هم ندارند و دچار از خودبیگانگی هستند که این حس پایین اثربخشی سیاسی در قالب رفتارهای هیجانی تند امکان بروز دارد و آنها را به سمت رفتارهای تند و رادیکال هدایت می‌کند.
بنابراین می‌توانیم از بخشی از این گروه‌ها - نه آن بخش ناراضی تندرو- که دغدغه سیاسی دارند بخواهیم تا راه حل‌های خود را ارائه دهند و اینبار به جای این که از اساتید دانشگاه‌ها بخواهیم تا راه حلی در این زمینه ارائه بدهند، از ظرفیت دانشجوها استفاده نماییم.
این کار باعث می‌شود تا غیر از گروه‌های تندرو دانشجو، آن بخش از گروه‌های دانشجویی حاضر که اتفاقاً سیاسی بوده، اهل فکر و متعادل‌ترند، اتاق فکری را تشکیل دهند و از همین گروه‌های ناراضی برای رفع بحران‌های اخیر کمک گرفت. این کار باعث می‌شود در آستانه ۱۶آذر حداقل یک مقدار دانشگاه‌ها را آرامتر دیده و از جانب دیگر از این نیروی طبقه متوسط برای رفع بحران‌های طبقه پایین که هم اکنون درگیر این اعتراضات هستند، کمک بگیریم. به طور یقین وقتی یک رفتار جمعی بزرگ و توده‌ای، شکل می‌گیرد هر قشری اعم از اپوزوسیون تا سایر اقشار در آن حضور دارند و هم اکنون که طبقه پایین بیشتر درگیر است، باعث می‌شود تا برخی از این شرایط سوء‌استفاده کنند. بنابراین استفاده از گروه‌های دانشجویی می‌تواند به لحاظ اثربخشی که دارد، کمک‌حال کنونی جامعه باشند.