دارالفنون را می‌توان نخستین دانشگاه در تاریخ مدرن ایران دانست. در نوشته‌های ایرانی، تا دیر زمانی همه دانشگاه‌های خارجی را دارالفنون می‌خواندند.
ساختمان دارالفنون در خیابان ناصرخسرو در مرکز شهر تهران جای گرفته است.
تاسیس دارالفنون، یکی از اقدامات چشمگیر میرزاتقی خان امیرکبیر است که حاصل آن، برآمدن نامدارترین چهره‌های علمی، ادبی و هنری بوده است. سر در زیبای دارالفنون را لرزاده – معمار معروف – پدید آورده و خط چشم نواز بالای آن از عبدالحمید ملک‌الکلامی ملقب به امیرالکتاب است. دارالفنون در آغاز از چنان منزلتی برخوردار بود که رضاقلی‌خان هدایت – مولف مجمع‌الفصحاء، ریاض‌العارفین و انجمن‌آرای ناصری – به ریاست آن برگزیده شد و به این منظور، از شیراز به تهران کوچ کرد.
از دارالفنون تا سال ۵۷ به عنوان مدرسه استفاده شد و بعد از آن به مرکز تربیت معلم تبدیل شد. سپس مدتی به مرکز آموزش ضمن خدمت وزارت آموزش و پرورش اختصاص یافت تا آنکه در سال۶۷ جزو فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و تصمیم گرفته شد پس از مرمت و بازسازی، به عنوان گنجینه آموزش و پرورش استفاده شود و به این ترتیب، در ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای دیگر، مرکزی برای نگهداشت تاریخ مکتوب، عینی و شفاهی تعلیم و تربیت فراهم آید.
قریب ۱۴ سال پس از تأسیس مدرسه عالی دارالفنون و کمی پس از مدرسه ابتدایی رشدیه تبریز و مدرسه محتشمیه کرمانشاه، مدرسه شوکتیه بیرجند چهارمین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می‌شود که به دنبال آن دبیرستان شوکتیه و مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی در استان خراسان جنوبی افتتاح شد.
از نامه‌های به جا مانده از امیرکبیر و مندرجات روزنامه وقایع اتفاقیه و اسناد دیگر برمی آید در آغاز نام خاصی برای این واحد آموزشی در دست ساخت در نظر نگرفته بودند و از این بنا با عناوین «مدرسه، مدرسه جدید، مکتبخانه پادشاهی، تعلیم خانه، معلم خانه و مدرسه نظامیه» یاد شده‌است.
در آخرین نامه‌ای که امیرکبیر به سفیر ایران در روسیه برای پیگیری جذب استادان اروپایی می‌نویسد، از این بنا به عنوان مدرسه نظامیه یاد می‌کند.
در منابع پیش و پس از تأسیس دارالفنون، به خصوص در خاطرات دانش‌آموختگان اروپا به واژه دارالفنون برمی‌خوریم. اینان زمانی که از دانشگاه‌های اروپایی نام می‌برند آنها را دارالفنون می نامند؛ مانند دارالفنون پاریس و دارالفنون لندن. واژه دارالفنون ترجمه Polytechnique فرانسوی یا Polytechnic انگلیسی است که عثمانی‌ها آن را به عربی ترجمه کردند و با همین لفظ وارد زبان فارسی شد.
میرزا تقی خان امیرکبیر محل ساختمان را خود شخصا در مجاورت کاخ‌های سلطنتی و در مکانی که سربازان آموزش نظامی می‌دیدند با موافقت ناصرالدین شاه انتخاب کرد، و به میرزارضاخان مهندس تبریزی که یکی از پنج نفر محصل اعزامی به لندن در زمان عباس میرزا بود دستور تهیه نقشه ساختمان را داد. ۸۰ سال پس از فعالیت و در سال ۱۳۰۸ (۱۳۴۸ قمری) ساختمان مدرسه به دستور اعتمادالدوله وزیر وقت معارف تخریب شد و ساختمان فعلی با نقشه مهندسی روسی ساخته شد.
ساختمان مدرسه ۵۰ اتاق مربعی چهار در چهار ذرعی داشت که در چهار طرف حیاط قرار گرفته بودند. وضعیت ظاهری همه این اتاق‌ها «منقش و مذهب» توصیف شده که مشخص است همه آنها دارای تزیینات چشم نواز نقاشی و گچبری رنگی بوده‌اند. دارالفنون مجهز به آزمایشگاه فیزیک و شیمی و داروسازی، چاپخانه، کتابخانه، سفره خانه یا غذاخوری بود. در یکی از اتاق‌های آن دو اسکلت برای آموزش دانشجویان پزشکی نگهداری می‌شد. در نیمه اول سال۱۳۰۴ قمری نیرالملوک وزیر علوم با همکاری امین السلطان وزیر مالیه با خرید و تخریب خانه‌های ساکنان ضلع جنوبی مدرسه، تالار بزرگ نمایش را ساخت تا ناصرالدین شاه، که در سفر فرنگ با تئاتر آشنا شده بود، در آن به تماشای تئاتر بپردازد.
ساختمان دارالفنون زمان امیرکبیر ۸۰ سال پابرجا ماند و با وجودی که همچنان قابل استفاده بود، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد.
در این سال میرزا یحیی خان اعتمادالدوله قراگزلو وزیر معارف وقت ساختمان اولیه را در هم کوبید و با نقشه و نظارت مارکف، مهندس روسی، ساختمان فعلی را به جای آن ساخت. علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت نیز در سال ۱۳۱۳ در شمال و جنوب، عمارتی را بر آن افزود.
ساختمان دو طبقه مدرسه در زمینی مستطیل شکل بنا شده‌است. ساختمان کنونی ۳۲ کلاس درس دارد: ۱۲ کلاس در دو طبقه ضلع شرقی و به همان اندازه در ضلع غربی و هشت کلاس در دو طبقه ضلع شمالی. سالن‌های نمایش و غذاخوری نیز در ضلع جنوبی ساخته شده‌اند.
پیاده نظام، سواره نظام، توپ خانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی شناسی رشته‌هایی بود که در این مدرسه تدریس می‌شد. زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا دروس مشترک همه رشته‌ها بود. بعدها زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی به این درس‌ها افزوده شد.
پس از انقلاب مشروطیت و با ورود معلمان فرانسوی، اقداماتی اساسی برای بازسازی شان علمی و جایگاه این مرکز آغاز شد و در سال ۱۲۸۵ «آئین‌نامه مدرسه دارالفنون» تدوین شد. براساس سیستم جدید، سال تحصیلی از شهریور ماه هر سال آغاز و تا خرداد ماه سال بعد پایان می‌یافت.
میرزا محمدعلی خان شیرازی، نخستین رئیس دارالفنون بود البته روسای دارالفنون معمولا از مهمترین مقام‌های سیاسی مملکت بودند.
میرزا محمدعلی خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیز خان مکری (سردار کل یا وزیر جنگ)، میرزا محمد خان امیر تومان، علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه (اولین وزیر علوم ایران)، رضاقلی خان هدایت (به مدت هیجده سال ناظم و سپس رئیس مدرسه شد)، علیقلی خان هدایت پسر رضاقلی خان هدایت بعدها ملقب به مخبرالدوله شد، جعفرقلی خان هدایت برادر کوچک علیقلی خان ملقب به مخبرالملک، محمدحسین خان ادیب‌الدوله و رضاقلی هدایت پسر جعفرقلی‌خان هدایت روسای دارالفنون بوده اند.
اعتضادالسلطنه عموی ناصرالدین شاه، مشهورترین رئیس دارالفنون و رضاقلی‌خان هدایت مشهورترین ناظم دارالفنون بودند. یک نفر کتابدار، یک نفر آجودان، یک ناظر، یک صندوق دار، یک نفر منشی که فعالیت‌های مدرسه را ثبت می‌کرد، یک نفر مؤذن، تعدادی نگهبان و فراش جزو ساختار اداری دارالفنون بودند.
با پایان دوره تحصیل نخستین نسل دانش‌آموزان دارالفنون در سال ۱۸۵۸ اولین گروه از دانش‌آموختگان آشنا با علوم و معارف جدید اروپایی پا به عرصه اجتماع گذاردند. از آن پس و در همه دهه های بعد فارغ‌التحصیلان دارالفنون همواره از تأثیرگذارترین افراد در فضای سیاسی و اجتماعی ایران بودند.
مشهورترین فارغ‌التحصیل از نسل اول دارالفنون، محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله معروف به اعتماد السلطنه بود که پس از تحصیل در دارالفنون و سپس در فرانسه به سمت ریاست دارالترجمه همایونی و مترجم مخصوص ناصرالدین شاه و همچنین وزیر انطباعات (چاپ و نشر) رسید.
بودجه دارالفنون در آغاز ۷۷۵۰ تومان بود، اما در سال ۱۳۰۷ق. به سی هزارتومان رسید.
دارالفنون ظرفیتی بزرگ برای آموزش و پرورش
علی اللهیار ترکمن معاون برنامه ریزی و توسعه منابع وزیر آموزش و پرورش درباره مجموعه تاریخی مدرسه دارالفنون گفت: مدرسه دارالفنون یک ظرفیت بزرگ و مهم برای آموزش و پرورش و یک ابزار تاثیرگذار برای مطالبه گری است ؛ این محل می تواند نقطه عطفی برای کل نظام تعلیم و تربیت کشور باشد.
وی اظهار داشت: اگر امروز به خیلی از شاخص‌های علمی و فناوری می‌بالیم روی بستر دارالفنون شکل گرفته است. اکنون گنجینه تاریخ تعلیم و تربیت ایران و کتابخانه دارالفنون دو اقدام ماندگار است که می تواند پیشانی هویتی نظام آموزش و پرورش کشور باشد و در راستای رسیدن به این اهداف و اجرای این اقدامات مهم، آماده هرگونه همکاری با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در این زمینه هستیم.
الهیار ترکمن با اشاره به اینکه مدرسه دارالفنون ثمره زحمات مثلث اندیشه توسعه علمی کشور همانند عباس میرزا، قائم مقام فراهانی و امیرکبیر بود ، افزود: این مدرسه که یک ظرفیت اساسی و تاریخی است نشان دهنده مظلومیت تاریخی افرادی است که خواستند مستقل باشند.
مدرسه دارالفنون می تواند مرکز اندیشه ورز فرهنگی باشد
حجت الاسلام علی ذوعلم رییس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش نیز گفت: مدرسه دارالفنون می‌تواند به عنوان یک مرکز اندیشه‌ورز فرهنگی باشد. ما بر لزوم و توانمندی تبدیل دارالفنون به عنوان یک مرکز اندیشه‌ورز فرهنگی تأکید جدی داریم.
وی ادامه داد: بنیاد دارالفنون می‌تواند همانند بنیاد سعدی یا بنیاد ایران شناسی مدنظر قرارگیرد که به لحاظ ثبات ساختاری، اختصاص منابع مالی و نیروی انسانی شرایط مطلوب و خاصی دارند و دارالفنون هم می‌تواند به این شکل فعالیت داشته باشد.
ذوعلم، امیرکبیر را اولین شهید استقلال علمی کشور برشمرد و اظهار داشت: سالگرد شهادت امیرکبیر را می‌توان به‌عنوان یک روز ویژه علمی و پژوهشی برای معلمان و فرهنگیان در نظر داشت.
وی بر لزوم انجام فعالیت‌های رسانه‌ای ویژه در راستای معرفی بهتر و بیشتر دارالفنون در قالب طرح رسانه‌ای دارالفنون اشاره داشت و گفت: گاهی اوقات نمادهایی داریم که الهام‌بخش نیستند اما با کار رسانه‌ای که صورت می‌گیرد مورد توجه قرار می‌گیرند؛ اکنون می‌توان به مدرسه دارالفنون نیز به‌عنوان یک نماد الهام بخش نگاه کرد و در این زمینه نیز از معاونت پرورشی وزارتخانه می‌توان کمک گرفت.
معاون وزیر آموزش و پرورش ادامه داد: دارالفنون باید به‌عنوان یک مکان تاریخی برای توجه گردشگران مدنظر قرار گیرد و در زمینه توسعه گردشگری باید تعاملات بیشتری را با وزارت آموزش و پرورش و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برقرار کرد.
وی با اشاره به موقعیت مکانی مدرسه دارالفنون در شهرتهران گفت: بازدید از این مجموعه حتی در برنامه گردشگری شهرداری تهران هم نبوده است در حالی‌که باید به‌عنوان یک نماد الهام‌بخش امروزی به آن توجه شود و در بازآرایی شهری آن را در نظر گرفت.