به گزارش ایرنا، روز ۵ دسامبر، روز جهانی خاک است و در کشورمان هم از ۱۲ تا ۱۸ آذرماه هفته خاک نام گذاری شده است؛ مناسبتی تقویمی که می تواند بهانه ای برای تامل در موضوع حیاتی فرسایش خاک به عنوان عامل اصلی نابودی حیات انسانی باشد، به ویژه اینکه ایران دومین کشور جهان از نظر فرسایش خاک محسوب می شود.
آذربایجان شرقی نیز به رغم اینکه بخش عمده آن را مناطق کوهستانی تشکیل می دهد و به همین دلیل نیز تصور بر این است که شوری خاک در آن پایین تر باشد، در دهه های اخیر به دلایلی همچون کاهش بارندگی، برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و خشک شدن دریاچه ارومیه با مشکل شوری خاک به عنوان یکی از نمودهای عنیی فرسایش خاک مواجه بوده است.
مشکل خاک در کشور حادتر از آب است
علی اصغر جعفرزاده، استاد گروه خاکشناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز با اشاره به اینکه کشور ایران دارای وسعتی حدود ۱۶۵ میلیون هکتار است و از این مساحت ۸۹.۱ میلیون هکتار بدون خاک و ۷۵.۹ میلیون هکتار دارای خاک است، گفت: ۵۷.۵ هکتار خارج از چرخه کشاورزی و تنها ۱۸.۵ میلیون هکتار در چرخه کشت است.
وی اضافه کرد: از ۸ میلیون هکتار اراضی آبی کشور هم تنها ۱.۲ میلیون هکتار درجه یک است و ۶.۸ میلیون هکتار دارای محدودیت شوری، عمق و سنگریزه است.
جعفرزاده با بیان اینکه خاک ماده ضروری برای فعالیت کشاورزی است، گفت: مشکل خاک مهمتر از آب است .
وی با اشاره به اینکه تبدیل خاک‌های کشور به خاک‌های شور حاصل بهره‌برداری نادرست از منابع خاک، آبیاری اراضی با استفاده از آبهای ناسالم، تبدیل کاربری اراضی، استفادۀ بیش از حد از سموم و کودهای شیمیایی و فرسایش خاک است، گفت: استان آذربایجان شرقی در کنار فرسایش خاک به دلیل قرار گرفتن در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با شوری خاک مواجه است.
جعفرزاده اظهار کرد: در صورتی که از خاک محافظت نشود مدیریت آب هم بی نتیجه خواهد بود.
اضافه برداشت از سفره های آب زیرزمینی دلیل اصلی شوری خاک است
احمد بایبوردی، رییس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی هم گفت: با وجودی که این استان بیشتر به یک منطقه کوهستانی مشهور است، وجود دشت های حاصلخیز سبب شده است که کشاورزی از دیرباز در این منطقه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و تا دهه ۴۰ شمسی و قبل از توسعه شهرنشینی اغلب مردم این دیار قوت خود را از زمین بدست می آوردند.
وی اظهارکرد: مطالعات خاکشناسی در این استان همانند سایر استان های کشور با شروع به کار بنگاه مستقل آبیاری و سپس موسسه تحقیقات خاک و آب آغاز شد و تاکنون قسمت عمده اراضی استان به صورت اجمالی و در دشت های مهم مطالعات نیمه تفصیلی و در مواردی تفصیلی انجام شده است.
بایبوردی گفت: اگرچه شوری و قلیائیت از محدودیت های عمده خاک های کشاورزی استان محسوب نمی شد، اما متاسفانه در ۱۰ سال اخیر با برداشت بی رویه آب از منابع آبهای زیر زمینی و شور شدن آب چاهها و نیز با خشک شدن دریاچه اورمیه اراضی کشاورزی حاشیه آن شوری خاک ها رو به افزایش است.
وی اعلام کرد: بررسی نتایج تجزیه خاک از نظر شوری بین زمین های زراعی دیم و آبی نشان می دهد که در زمین های دیم ۹۰ درصد خاک های سطحی فاقد شوری هستند، ۷ درصد دارای شوری کم و ۳ درصد شوری متوسط دارند و خاک های دارای شوری زیاد صفر درصد است.
وی ادامه داد: این در حالی است که در زمین های آبی و فاریاب ۷۰ درصد از خاک های سطحی بدون شوری، ۱۷ درصد دارای شوری کم و ۹ درصد دارای شوری متوسط و ۴ درصد دارای شوری زیاد است و بررسی دیگری نشان می دهد که شور شدن اراضی بیشتر در اثر آبیاری با آب شور چاه ها و عدم مدیریت مناسب در استفاده از آبهای شور و عدم لحاظ نیاز آبشوئی می باشد.
بایبوردی با اشاره به اینکه بیشتر اراضی شور در شرق دریاچۀ ارومیه و قسمتی نیز در منطقۀ دوزدوزان واقع است، گفت: در کل حدود ۶۸۷ کیلومترمربع اراضی دارای شوری متوسط در استان وجود دارد و اراضی شوری زیاد حدود ۳۸ کیلومتر مربع را تشکیل می دهند و بقیۀ اراضی زراعی شوری کمتر از ۴ دسی زیمنس بر مترمربع دارند و از این نظر محدودیتی برای کشاورزی ندارند و فقط مساحت محدودی از منطقه دارای شوری ۴-۲ دسی زیمنس بر متر هستند که در طبقه بندی جدید به عنوان شوری کم طبقه بندی می شوند.
رییس گروه آب و خاک مرکز تحقیقات کشاورزی آذربایجان شرقی اظهارکرد: اگر این اراضی مدیریت مناسبی نشوند ممکن است به تدریج شوری افزایش یافته و محدودیت هایی برای کشت محصولات ایجاد شود.
بایبوردی با تاکید بر استفاده بهینه از منابع تجدید ناپذیر آب و خاک، گفت: با تغییر الگوی کشت درصدد حفظ این منابع هستیم.
وی با اشاره به اینکه اجازه تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی داده نمی شود، گفت: کشت پیاز که تخریب خاک را به همراه دارد کاهش یافته و از طرف دیگر کشت کلزا که در جهت اصلاح خاک موثر است افزایش یافته است.
وی با بیان اینکه کشاورزی حفاظتی یکی از راهکارهای حفظ مواد آلی خاک در جهت کشاورزی پایدار است، خاطرنشان کرد: تنش خشکی، شوری و نور سه تنش بخش کشاورزی در آذربایجان شرقی است.
بایبوردی با اشاره به اینکه در بخش عمده ای از اراضی استان با کاهش حاصلخیزی خاک مواجه هستیم، گفت: فرسایش خاک، فرونشست زمین و آلودگی های محیطی از جمله پساب تسویه نشده هم به این بحران دامن می زند.
وی با اشاره به اینکه خاک زنده است و قدرت باروری خود را به لحاظ عوامل محدودیت زا از دست می دهد، گفت: گاهی عوامل محدودیت زا قابل رفع و وضعیت قابل برگشت است .
وضعیت آب و خاک نگران کننده است
حسین نوید دانشیار گروه بیوسیستم دانشکده کشاورزی، آب و خاک دانشگاه تبریز هم آب و خاک را دو منبع مهم در حوزه کشاورزی برشمرد و گفت: در زمان حاضر وضعیت هر دو منبع آب و خاک روزبه‌روز بحرانی تر شده و در برخی موارد شرایط بسیار نگران کننده است.
وی یکی از راهکارهای عمده رفع این مشکلات را استفاده از روش‌های مدیریتی جدید در سامانه‌های کشاورزی و استفاده از فناوری‌های نوین به منظور مدیریت بهینه نهاده‌ها دانست و گفت: امروزه این امر در کشاورزی دنیا تحت عنوان کشاورزی دقیق مطرح است.
وی خاطرنشان کرد: در زمان حاضر، با وجود افزایش آگاهی های عمومی و تلاش‌های صورت گرفته در راستای حفظ منابع، استفاده بی‌رویه از نهاده‌ها و منابع آب و خاک همچنان ادامه دارد .
نوید ادامه داد: با وجودی که در سال‌های اخیر، کشاورزی حفاظتی از سوی سیاست‌گذاران و مجریان بخش کشاورزی مطرح و با جدیت تمام پیگیری شده است؛ با این‌حال ضعف در تصمیم‌گیری‌های به‌موقع، جامع و قاطع در استفاده از فناوری‌های نوین در سطوح مختلف فعالیت‌های کشاورزی، در مقام عمل اجرای اصول کشاورزی پایدار را با وقفه مواجه کرده است.
وی با بیان اینکه نیاز حیاتی بشر به محصولات کشاورزی از یک سو و ضرورت حفظ منابع راهبردی، نظیر آب و خاک و نیز محیط زیست از سوی دیگر، سیاست گذاران کشاورزی دنیا را به استفاده موثر، به‌هنگام و بهینه نهاده های کشاورزی سوق داده است، اظهارکرد: این راهبرد ضمن داشتن مزایای اقتصادی از استفاده بیش از نیاز واقعی نهاده‌ها و ورود مواد شیمیایی کشاورزی به چرخه غذایی انسان از طریق رسوب در محصولات کشاورزی یا نفوذ در آبهای سطحی و زیرسطحی، و در نهایت در بدن انسان جلوگیری می‌کند.
به هر حال آلودگی خاک ناشی از دفن ضایعات شهری، صنعتی، شور شدن خاک بر اثر مصرف نامعقول کودها، شخم‌های نامناسب زراعی، از دست رفتن جنگل‌ها و پوشش‌های گیاهی و نامناسب بودن سیستم های آبیاری از عوامل عمده تخریب خاک به شمار می رود و در صورتیکه خاک مورد کشت از نظر عناصر مختلف فقیر باشد، اگر از بهترین و با کیفیت‌ترین نهاده‌ها و انواع ادوات مکانیزه پیشرفته هم استفاده کنیم باز هم به افزایش بهره وری و عملکرد مورد نظر دست پیدا نخواهیم کرد.
خاک به عنوان منبع طبیعی تجدیدناپذیر، سرمایه ملی و بستر حیات در معرض تخریب بسیاری قرار گرفته است و بر این اساس امسال شعار 'همه چیز از خاک شروع می‌شود' برای هفته خاک در نظر گرفته است.
از ۴ میلیون و ۶۶۵ هزار و ۷۰۰ هکتار مساحت استان آذربایجان شرقی یک میلیون و ۷۹۴ هزار و ۹۶۴ هکتار آن قابل کشاورزی است که حدود ۲۹ درصد آن اراضی آبی و بقیه اراضی دیم است.