به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ بزرگان موسیقی ایران که در کنار صدای جلال الدین تاج اصفهانی هم نوازی کرده یا در محضر این خواننده بی بدیل آواز ایرانی، مستقیم یا غیرمستقیم شاگردی کرده اند، بر صاحب سبک بودن او صحه می گذارند و این صاحب سبک بودن نه از جهت تعارفات معمول و نکوداشتن دوست و استاد است که به جهت ویژگی های منحصر بفردی بود که صدای تاج اصفهانی داشت و از قضای روزگار همین خصیصه ها سبب شد تا شیوه های اجرای آواز او را در روزگار خودش و همچنین در دوران پیشین و پسین متمایز شود. تاج اصفهانی سعدی را به کمال می خوانده است. اگرچه سعدی در میان شاعران پارسی گوی به فصاحت زبان و روانی بیان شهره است اما خواندن و ملتفت شدن شعری فصیح یک چیز است و همان شعر را به آواز در موسیقی دستگاهی ایرانی اجرا کردن، هنری دیگر می طلبد که امکانات فیزیکی و معنوی خاص خودش را می خواهد.
فراتر از بحث های مهارتی و فنی که بسیاری در صدای تاج به آنها اشاره کرده اند اما یکی از مهم ترین توصیفات از نظر منش، معرفت و احوالات تاج اصفهانی را باید از زبان محمدرضا شجریان شنید که در جایی گفته است: شادروان تاج مردی سلیم النفس و با مناعت طبع بود وی هرگز در طول مدت زندگی اش به خاطر مال دنیا و مسایل مادی به کسی کرنش نکرد و به این خاطر مدح کسی را نگفت و از همه تعریف و تمجید می کرد و همه را با نام خیر یاد می کرد، شاید کسی به خاطر نداشته باشد که او حتی یک بار از فردی گلایه کند و بد بگوید. استاد تاج همیشه از استادانش با احترام فراوانی یاد می کرد. با دوستانش با مهربانی و عطوفت رفتار می کرد و ...
زندگی نامه تاج اصفهانی
جلال‌الدین تاج اصفهانی فرزند شیخ واعظ اصفهانی ملقب به تاج‌الواعظین در ۱۲۸۲خورشیدی در اصفهان به دنیا آمد. شیخ اسماعیل پدر جلال‌الدین، علاوه بر منبر گرم و گیرایی که داشت از حنجره‌ای داودی و صدایی دلنشین نیز برخوردار بود و طبق مرسوم زمان بر اثر رفت و آمد با مردم اهل ذوق زمانش با گوشه‌ها و ردیف‌های آوازی ایران نیز آشنایی پیدا کرده بود. جلال تاج اصفهانی صدا و حنجره را از پدرش به ارث برده بود. این موضوع را اهل خانواده همه می‌دانستند اما چون جلال‌الدین به احترام پدر هرگز جلوی او دهان باز نکرده بود، پدر از صدای خوش فرزندش خبر نداشت. او در ۹ سالگی بود که یک‌بار به حین آواز خواندن، متوجه حضور پدرش شد و همان آواز باعث شد که پدرش سر ذوق بیاید و وی را به مرحوم سیدعبدالرحیم اصفهانی استاد آواز آن زمان بسپارد و تاج مدتی نزد این استاد گوشه‌ها را یاد گرفت.
تاج مدتی نزد عبدالرحیم اصفهانی گوشه‌ها(در تئوری موسیقی ایرانی، ردیف مجموعه‌ای از آهنگ‌ها و نغمات موسیقی است و به هر یک از این آهنگ‌ها یک گوشه گفته می‌شود) را یاد گرفت و سپس پدرش برای این‌که او را با گوشه سازی در ردیف نیز آشنا کند به خدمت شادروان نایب اسدالله نی‌زن معروف برد. تاج زمانی طولانی در خدمت نایب اسدالله نکته‌ها و ظرایف آواز ایرانی را فرا گرفت. آخرین استادی که تاج بنا بر توصیه پدر برای تکمیل گوشه‌ها و ردیف‌ها به خدمتش رفت، مرحوم شادروان میرزا حسین ساعت‌ساز معروف به خضوعی بود و تاج پس از اتمام فراگیری نزد این استاد، دیگر در آواز سرآمد شده بود و اندک‌اندک در محافل می‌خواند و اینجا و آنجا همه از صوت خوش و تسلط او بر آواز سخن می‌گفتند.
به گفته بهزاد مقوم پژوهشگر موسیقی، تاج در جوانی با مرحوم حسین‌خان اسماعیل‌زاده استاد کمانچه آشنا شد و برای نخستین بار با ساز وی، آواز خواند اما از آنجا که تاکنون با ساز نخوانده بود، نمی‌توانست خود را با کمانچه آن استاد هماهنگ کند که این مشکل به‌زودی با راهنمایی‌های حسین‌خان برطرف شد. از آن پس علاوه بر صوت خوش و قدرت در بیان گوشه‌ها، طمأنینه خاصی نیز در صدای خواننده جوان دیده می‌شد. تاج پس از آن سال‌ها آثار ارزشمندی به نام‌های یاران زنده‌رود، به اصفهان رو، مثنوی‌خوانی، اذان و مناجات و... را منتشر کرد و آتش دل نیز یکی دیگر از آثار معروف او به شمار می رود. تاج اصفهانی از اندک افرادی محسوب می شود که آواز در تمام دستگاه‌های ایرانی را چندین و چند بار تجربه کرده است.
فعالیت موسیقیایی تاج اصفهانی
تاج در اوایل ۱۳۰۰ خورشیدی از اصفهان به تهران آمد و به دلیل صدای خوش و حسن سلیقه در انتخاب اشعار آواز در محافل هنری تهران محبوبیت یافت. در سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۷ خورشیدی در انجمن شعر وحید با جمعی از هنرمندان از جمله علی‌اکبر شهنازی نوازنده تار آشنا شد و در سال‌های بعد چند کنسرت به همراه او و مرتضی محجوبی (نوازنده پیانو) و مرتضی نی داود (نوازنده تار) اجرا کرد و صدایش در صفحات گرامافون نیز ضبط شد.
مشهورترین این آثار صفحه آواز همایون است که در حدود ۱۳۱۲ خورشیدی در تهران ضبط شد. این اثر، دهه‌های متوالی از شهرت و محبوبیت برخوردار بود و اکنون نیز از آثار معیار در بررسی مکتب آواز اصفهان است. تاج اصفهانی چندی را در شهرهای مختلف به مسافرت و اجرای برنامه گذراند و یک بار هم برای ضبط صدا به حلب سفر کرد و سرانجام در اصفهان ماندگار شد.
تاج در سال‌های ۱۳۱۹ و ۱۳۲۰ خورشیدی از نخستین خوانندگانی بود که با دستگاه تازه تأسیس رادیو تهران همکاری داشت و برنامه‌های بسیاری همراه با ساز و ارکستر هنرمندان از جمله با حبیب سماعی استاد بزرگ سنتور اجرا کرد. تاج همچنین به طور مرتب با رادیو اصفهان همکاری می‌کرد و برنامه‌های زیادی از صدای او همراه با ساز هنرمندان اصفهانی اجرا شد. همچنین در چند کنسرت بزرگ انجمن موسیقی ملی به رهبری روح‌الله خالقی در سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ خورشیدی شرکت کرد. او در ۱۳۳۰ خورشیدی نیز مدت کوتاهی مشاور بخش موسیقی رادیو تهران بود.
سبک و ویژگی های هنری تاج اصفهانی
تاج اصفهانی در یک سده گذشته مورد تمجید ده‌ها هنرمند برجسته ایرانی قرار گرفته و هر کدام به نوبه خود از ارزشمندی این استاد موسیقی قدردانی کرده اند. علی تجویدی از نوازندگان برجسته ویولن درباره تاج اصفهانی گفته است: به راستی تاج اصفهانی از جمله چهره‌های درخشان عالم هنر و خوانندگی است که شاید سالیان دراز مادر دهر چنان فرزندی نزاید. تاج اصفهانی صرف‌نظر از هنر و هنرمندی واجد شرایط صفات برجسته‌ای بود. از مکارم اخلاقی، مناعت طبع، بزرگ‌منشی و وارستگی گرفته تا ظرافت طبع و خوش‌صحبتی همه دست‌به‌دست هم داده و از تاج انسانی نمونه به وجود آوردند تا جایی که هیچ‌کس پیدا نمی‌شود که او را دیده باشد و شیفته‌اش نشود.
اکبر گلپایگانی از اساتید صاحب سبک آواز ایران درباره دلایل ماندگاری تاج اصفهانی می‌گوید: ایشان یک هنرمند صاحب سبک بود و همیشه وقتی از آثار ایشان صحبت می‌شود، سبکشان قابل تعمد است. تاج اصفهانی در کار خودش استاد بود و جزو چند نفری بود که در کار خودش نابغه بود. ایشان به همراه آقایان کسایی و جلیل شهناز به واقع نابغه بودند. این بزرگان حکم عتیقه برای موسیقی ایران دارند. یعنی با گذشت زمان ارزششان بیشتر می‌شود.
همچنین علی‌اصغر شاهزبدی درباره استاد خود جلال‌الدین تاج اصفهانی گفته است: مهم‌ترین ویژگی تاج اصفهانی این بود که اکثر تحریرهای آوازهایش ابداعی بود. وقتی آثار صفحات و اجراهای رادیویی استاد تاج اصفهانی را با خوانندگان نسل گذشته‌اش مقایسه می‌کنیم به وضوح تفاوت میان تحریرهای تاج را با آنها متوجه می‌شویم.
مراودات سیاسی تاج اصفهانی
اگرچه همه این توصیفات باعث نمی شود که تصور کنیم این استاد بی بدیل آواز ایرانی با سیاسیون هم دوره اش رفت و آمد نمی کرده یا نسبت به رویدادهای اجتماعی زمانه اش بی تفاوت بوده است؛ اتفاقا چه در ماجرای شیخ خزعل(فرماندار خرمشهر در زمان مظفرالدین شاه و از چهره های بانفوذ قاجار) که تاج مدتی را در کنار او گذران روزگار کرده و چه در خاطراتی که دیگران از او نقل کرده اند، ارتباط عمیق او با شخصیت های مذهبی و سیاسی آن دوره، نمود زیادی دارد.
نقل است در سفری که جلال الدین تاج اصفهانی به سوریه داشته است با امام موسی صدر دیداری داشته و در آن دیدار، تاج در حضور امام موسی صدر آواز می خواند که فایل صوتی آن به وسیله خواهرزاده امام صدر یعنی سیده مرتضی طباطبایی که در آن دیدار حضور داشته، در اختیار موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر قرار گرفته است. سید مرتضی طباطبایی در توصیف این دیدار می گوید: من به همراه امام موسی صدر و برادرم دکتر صادق که از آلمان آمده بود، در زینبیه سوریه بودیم که ناگهان صدای کسی را شنیدیم که با لهجه اصفهانی گفت: «ای آقای صدر، قربونت برم! برگشتیم و دیدیم که آقای تاج است. دوید و آمد و امام را بغل کرد و گفت صبح رفته بودم لبنان که شما را ببینم، گفتند شما آمده اید سوریه. پرسیدم در سوریه کجا باید پیدایتان بکنم و گفتند زینبیه و حالا پیدایتان کرده ام و دایی جان هم خیلی به ایشان محبت کردند و گفتند زود زیارتتان را بکنید و برویم دفتر. بعد به دفتر ایشان در ابورمانه رفتیم... خلاصه، بعد از همه اینها و حرف های مختلفی که زده شد امام به آقای تاج گفتند برایمان چیزی بخوان. من همیشه یک ضبط صوت کوچک همراهم بود و آن را روشن کردم. ایشان شروع کرد به خواندن آواز. همین که در این نوار ضبط شده است و تصنیف ندانمت به حقیقت که در جهان به که مانی/ جهان و هرچه در او هست صورت اند و تو جانی را خواند. بعد هم با همان لهجه اصفهانی توضیح داد که این آواز افشاری است و اوجش هم گوشه عراق است. که دایی جان بلافاصله گفتند: عراق هم می خوای بری! و تاج هم زیر خنده زد و گفت: به به!
وفات تاج اصفهانی
استاد جلال تاج اصفهانی سحرگاه ۱۳ آذر ۱۳۶۰ در ۸۶ سالگی در خانه پدری‌اش دار فانی را وداع گفت و در آرامگاه تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. محمدرضا شجریان درباره مرگ این استاد می‌گوید: با مرگ تاج صدایی خاموش شد که بیش از ۷۰ سال در پهنه ایران‌زمین به ویژه اصفهان شهر نور و گنبدهای فیروزه رنگ طنین‌افکن بود.