مصطفی محقق روز سه شنبه در گفت و گو با خبرنگار اجتماعی ایرنا در پاسخ به این سوال که راه های مؤثر برای بازسازی و بهسازی مطلوب پس از وقوع حوادث در کشور چیست، اظهار داشت: نخستین و مؤثرترین اقدام برای بازسازی مطلوب، ایجاد آمادگی و سازوکارهای لازم قبل از وقوع حوادث است. این ضرب المثل فارسی معنای دقیقی دارد که "علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد" و متقابلا اصطلاح رایج "حادثه خبر نمی کند" تقریبا ناصحیح است.
وی ادامه داد: امروز بسیاری از مخاطرات (اتفافات طبیعی) و تقریبا همه بلایا (با توجه به اطلاعات موجود از آسیب پذیری ها) قابل پیش بینی است. البته زمان و مکان دقیق وقوع حوادث هنوز قابل پیش بینی نیست ولی اصل امکان وقوع حوادث و بلایا تقریبا قابل پیش بینی است.
هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (APDIM) اضافه کرد: در نخستین گام برای بازسازی مطلوب، ضروری است برنامه جامع ملی بازسازی ذیل راهبرد ملی مدیریت بحران تدوین شود تا چارچوب های راهبردی، قانونی و فنی بازسازی از قبل تهیه شود. در اجرای قانون جدید قانون مدیریت بحران کشور، راهبرد ملی مدیریت بحران و برنامه های ملی کاهش خطر حوادث، آمادگی و پاسخگویی و بازسازی در حال تدوین است. به طور مثال درک، ارزیابی و تهیه نقشه های خطر حوادث در سطوح ملی، استانی و محلی در کشور و شناسایی مناطق پرخطر بر اساس نوع حادثه و خسارات و زیان های احتمالی اهمیت اساسی دارد و می تواند به تهیه برنامه کلی و چارچوب بازسازی قبل از وقوع حوادث کمک کند.
محقق توضیح داد: همچنین سازوکارهای برنامه ریزی، اجرایی و نظارتی بازسازی باید پیشاپیش ایجاد شوند. یک سوال مهم آن است که آیا ایجاد نهاد یا سازمان مستقل برای راهبری، هماهنگی و پشتیبانی برنامه های بازسازی پس از وقوع حوادث بزرگ ضروری است؟ برخی از کشورهای جهان که دارای دانش و تجربه در کاهش و مدیریت خطر بلایا هستند مانند ژاپن اقدام به تاسیس نهادها و سازمان های مستقل و خاص بازسازی پس از حوادث بزرگ مانند زلزله و سونامی سال ٢٠١١ کرده اند. اما تصمیم گیری و اقدام در این خصوص باید براساس راهبرد ملی مدیریت بحران و برنامه جامع بازسازی و با مطالعه کافی از قبل صورت گیرد. مسلما ایجاد نهاد مستقل برای بازسازی در مورد حوادث کوچک و متوسط ضرورتی ندارد و برنامه بازسازی برای چنین حوادثی باید بخشی از برنامه های عادی سازمان های مسؤول باشد.
وی افزود: موفقیت هر برنامه بازسازی مشروط به ارزیابی دقیق خسارات، زیان ها و نیازهای کوتاه و بلند مدت پس از وقوع حوادث است تا بر اساس آن رویکردها، اهداف، اولویت ها، روش و اقدامات مورد نیاز برای بازسازی تعیین شود.
این مقام مسئول در سازمان ملل متحد اظهار داشت: با توجه به اهمیت اساسی موضوع بازسازی به ویژه در مورد حوادث گسترده آب و هوایی و پیرو سیل های امسال در کشور، سازمان برنامه و بودجه از طرف دولت ایران با همکاری سازمان ملل متحد برای نخستین بار برنامه جامع "ارزیابی نیازهای پس از حوادث" Post Disaster Need Assessment (PDNA) را پس از وقوع سیل اجرا کرد. مدل PDNA جدیدترین ابزار جامع ارزیابی نیازهای پس از وقوع حوادث است که توسط سازمان ملل، اتحادیه اروپا و بانک جهانی تایید و مورد استفاده واقع شده است.
محقق گفت: تنوع موضوعات تحت پوشش ارزیابی نیازهای پس از حوادث نشان دهنده گستره و پیچیدگی موضوع بازسازی است و PDNA شامل بخش های تولیدی شامل کشاورزی، تجارت، صنعت، گردشگری، بخش های اجتماعی شامل مسکن، آموزش، سلامتو فرهنگ، بخش های زیرساختی شامل آب و بهداشت، زیرساخت های محلی، انرژی، حمل و نقل، ارتباطات راه دور و حوزه های چند بخشی شامل زنان، حکمرانی، محیط زیست، کاهش خطر بلایا، اشتغال و معیشت می شود.
وی افزود: ارزیابی دقیق "خسارات" و "زیان ها" پس از وقوع حوادث پیش شرط بازسازی موفق است اما کافی نیست. برنامه های بازسازی همچنین باید براساس اصل کاهش خطر حوادث و بلایای احتمالی آینده صورت گیرد و در واقع "بازسازی" باید تبدیل به "بهسازی شود. همانگونه که استانداردهای جهانی مانند الویت اقدام چهارم چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایا (مصوب کنفرانس جهانی کاهش خطر بلایا، سندای، ژاپن ٢٠١٥) بیان می دارد "مناطق آسیب دیده باید بهتر از گذشته بازسازی شود". در نتیجه، برنامه و چارچوب های بازسازی بعد از وقوع حوادث باید از قبل و براساس درک و ارزیابی خطر حوادث، پیش بینی خسارات و زیان های احتمالی و سازوکارهای مناسب ایجاد شده تدوین شود.
بازسازی یا بهسازی پس از حوادث
هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (APDIM) اظهار داشت: سیل های امسال در کشور سؤالات جدیدی در زمینه بازسازی پس از حوادث و بلایا ایجاد کرد. در واقع بازسازی یکی از پیچیده ترین موضوعات حوزه مدیریت بحران و کاهش خطر بلایا به شمار می رود. معمولا آثار منفی حوادث بر دوگونه است: اول اثرات فیزیکی کوتاه مدت مانند تلفات و جراحات انسانی، تخریب سکونتگاه ها و راه و تاسیسات و مراکز تجاری و صنعتی که توجه همگان را به خوبی جلب می کند که به آن اصطلاحا "خسارت" (Damage) گفته می شود. دوم حوادث و بلایایی که آثار غیر فیزیکی بلندمدت دارند که حجم و تاثیرات آن بسیار بزرگتر است مانند اثرات منفی روانی، اجتماعی و اقتصادی که اصطلاحا "زیان" (Loss) نامیده می شود.
وی گفت: برای درک بهتر تفاوت میان این دو، تبعات و آثار حوادث و بلایا را به یک کوه یخی می توان تشبیه کرد. معمولا نوک کوه یخی که قسمت مشهود کوه یخی و بالای آب است را می توان به خسارت و قسمت عمده کوه یخی که زیر آب است و دیده نمی شود را به زیان و آثار غیر فیزیکی و بلندمدت حوادث و بلایا تشبیه کرد.
محقق تصریح کرد: نتیجه این پدیده آن است که عمده توجه جامعه و دستگاه های مسئول معطوف به بازسازی خسارات فیزیکی، عینی و کوتاه مدت پس از حوادث می شود و پیامد ها و زیان های بلندمدت غیرفیزیکی کمتر مورد توجه واقع می شوند. اما نوع حوادث و بلایا نیز در این میان نقش مهمی ایفا می کند. معمولا حوادث و بلایای متراکم (Intensive) مانند زلزله تلفات انسانی و تخریب های فیزیکی شدیدی به بار می آورد ولی موجب زیان های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی گسترده ای نمی شود. در مقابل حوادث و بلایای گسترده (Extensive) مانند خشکسالی، گرد و غبار و برخی انواع سیل های بارشی و غیربارشی، تلفات انسانی کمتری به بار می آورد ولی در مقابل پیامدها و زیان های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیار گسترده و احیانا غیرقابل جبران را موجب می شود.
این مقام مسئول در سازمان ملل متحد اظهار داشت: سیل های گسترده اوایل امسال در کشور شاهد خوبی برای این تحلیل است. هنوز بعد از گذشت بیش از ۶ ماه از این حادثه، ابعاد کامل خسارات و در مقیاس وسیعتر زیان های ناشی از سیل ها بصورت دقیق ارزیابی و محاسبه نشده است. علت اصلی پیچیدگی این امر می تواند گستردگی جغرافیایی مناطق آسیب دیده، تنوع آسیب پذیری های گوناگون فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و فقدان تجربه و ظرفیت های سازمانی و عملیاتی کافی برای مقابله با حوادث گسترده تدریجی مانند سیل و دیگر حوادث آب و هوایی و اقلیمی است.
1834