به گزارش گروه اطلاع‌رسانی ایرنا، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع)، شیعیان پیوسته مورد ظلم و ستم غاصبان حکومت قرار می‌گرفتند. در چنین اوضاع سیاسی نابسامانی، شیعیان به عنوان اعتراض به حکومت‌های غاصب با راهنمایی‌های آشکار و پنهان ائمه اطهار(ع) از شیوه‌های قیام، شهادت یا مهاجرت استفاده می‌کردند. در این مهاجرت‌ها زنان نیز همپای مردان در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی حضور چشمگیری داشتند و با پوشش تشکیلاتی خاص در نقل و انتقال پیام‌ها، اطلاعات و اموال شیعیان می‌کوشیدند. حضرت معصومه(س) از جمله بانوانی بود که در زمان مأمون خلیفه عباسی به دنبال کوچ اجباری امام رضا(ع)، به منظور دیدار برادر از مدینه به طرف ایران هجرت کرد. این بانوی پرهیزکار فرزند امام موسی کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. حضرت فاطمه‌معصومه(س) با تأسی از حضرت زینب(س) در مقابل تهدیدها و فشارهای حکومت ظالم علیه خاندان اهل بـیت(ع)، افزون بر فعالیت‌های علمی، روایی و بیان احادیث شیعه در خصوص غدیر خم در حرکتی سیاسی و اجتماعی، همراه برادران خویش به عرصه مبارزه وارد شد و هجرت را به عنوان عامل اعتراض به وضعیت موجود و حکومت وقت برگزید. برتری و فضل این بانوی والامقام در میان خاندان اهل بیت(ع) که به عنوان «فاطمه کبری» مشهور است، نشان می‌دهد که ایشان در جمع خانواده خویش از شخصیتی معنوی و اثرگذار برخوردار بوده که در منابع تاریخی بی شماری ذکر شده است. شیعیان در مدینه و دیگر شهرها که خبر سفر حضرت معصومه(س) را می‌شنیدند، این پرسش برایشان مطرح می‌شد که چرا حضرت معصومه (س) خانه، خانواده و زادگاه خود را ترک کرده است.
تاریخ نشان می دهد که در طول دوران هجرت، حضرت‌معصومه(س) و همراهان ایشان در نقاط گوناگون کشور پهناور اسلامی از جمله فارس، مصر، ری، قم و خراسان ضمن اعتراض به حکومت غاصب، مردم را همراه خود می ساختند و آنان دست به شورش و قیام زدنـد تـا سرانجام، هر یک به نوعی به وسیله عوامل حکومت به شهادت رسیدند. از این‌روست که ایشان به واسطه تلاش و کوشش در ادای وظـیفه و شخصیت و منش بزرگوار خود به القابی چون معصومه، کریمه اهـل بـیت (ع)، شـفیعه روز جزا و محدثه آل طاها مشهور شد.
حضور کریمه اهل بیت (ع) در قم بستری را فراهم آورد که مهاجران عـلوی و سادات از نقاط گوناگون جهان و ایران به این شهر روی آوردند و به تدریج، باعث جلب و جذب سرمایه و عمرانی و آبادانی آنجا شد. ایجاد پایگاه علمی و گسترش فقه جعفری، شیعه اثناعشری، ایجاد مراکز و حوزه‌های علمیه در قم از دیگر ثمره‌های وجود آن حضرت(س) به شمار می رود.
قم با قدمت تاریخی خود در نشر تشیع در جهان اسلام، پرورش نخبگان سیاسی، فقهی و علمی، تربیت علمای مبارز و شجاع و پرورش محبان اهل بیت (ع) سهم بسزایی دارد.
ساخت حرم و موقوفات آن
حضرت معصومه(س) مدت زمانی که در قم بود در منزل موسی بن خزرج سکونت داشت. آن بانوی پرهیزکار که در این سفر به شدت بیمار شده بود،۱۷ روز در آنجا ماند اما در نهایت بر اثر بیماری درگذشت. موسی بن خزرج، باغ با ارزش خود را برای ساخت مقبره آن حضرت(س) وقف کرد. همچنین او خانه و سرای خود را که مدت کوتاهی در اختیار حضرت معصومه(س) قرار داشت، نیز وقف کرد و در آنجا مسجدی ساخت که تا ۱۲۸۰ هجری برپا بود. در حال حاضر آن حجره و مسجد را تجدید بنا کرده و مدرسه ای به نام ستیه در آن محل ساخته اند. با این اوصاف باید موسی بن خزرج را نخستین خادم و تولیت حرم معصومه(س) دانست. پس از وی صالح بن محمد بن سهل را به عنوان تولیت حرم می‌شناسند. آن طور که می‌گویند، او از طرف امام جواد(ع)، تولیت موقوفات قم را برعهده داشت اما در امانت داری ضعیف بود. ظاهرا تولیت‌های بعدی حرم و موقوفات قم به وسیله امامان شیعه منصوب می شدند و تحت نظارت آنها قرار داشتند. زینب دختر امام جواد(ع) نخستین فردی بود که برای آرامگاه حضرت معصومه(س) بارگاهی ساخت و بنابر روایت مشهور، احمد بن اسحاق هم از طرف امام حسن عسکری(ع) وکیل موقوفات قم بود و تولیت آستان مقدسه را نیز برعهده داشت.
دوران صفویه و گسترش سیستم اداره موقوفات
به طور مشخص هر چه از زمان ساخت حرم و موقوفات آن می‌گذرد، دخالت حاکمان نیز در تولیت و اداره موقوفات نیز بیشتر می شود. حرم حضرت معصومه(س) همواره مورد توجه دانشمندان و علمای بزرگ، هنرمندان، ثروتمندان و رجال سیاسی مهم و حتی پادشاهان قرار داشت و افراد بسیاری در دوره‌های مختلف در توسعه و گسترش حرم و موقوفات آن نقش داشته اند. درباره تولیت حرم و موقوفات در دوره های بعدی می توان گفت که تولیت حرم به تدریج به دست سادات رضوی قم افتاد و آنها اداره تمامی اوقاف آستانه مقدسه را به طور مطلق عهده‌دار بودند. از این متولیان به متولی اوقاف مزار یا تولیت اوقاف روضه‌منوره تعبیر شده و آنها به طور مستقیم با فرمان و حکم شاهان به این سمت منصوب می شدند.
در دوران صفویه تحول بزرگی در سیستم اداره موقوفات کشور ایجاد شد. در آن دوران اداره بیشتر موقوفات کشور به شکل موروثی و تقریبا مستقل از حکومت درآمده بود اما در حکومت صفوی اداره موقوفات جز در مواردی که در تولیت در وقف‌نامه مشخص شده بود، متولیان به وسیله حکومت مرکزی انتخاب می شدند. از این جهت موقوفات قم که به طور مطلق به وسیله خاندان سادات رضوی اداره می شد، جز در مواردی که متولی خاص بودند از دست آنها خارج شد. از آن پس به طور عملی ۲ تولیت برای اداره موقوفات قم وجود داشت. خاندان سادات رضوی بنابر آنچه در برخی از موقوفات شرط شده بود به طور شرعی و به طور موروثی عهده دار تولیت بودند که به آنها تولیت شرعی یا قدیمی می گفتند. تولیت دوم که قدرت بیشتری داشت از جانب حکومت مرکزی برگزیده و به طور معمول از میان بزرگان نزدیک به دربار حکومتی انتخاب می شدند. حتی تعدادی از آنان از سادات و علویان هم نبودند. به مرور زمان تولیت جدید هم شکل موروثی به خود گرفت و در انحصار خاندان سادات حسینی درآمد و سیستم تولیت حرم با همین ترکیب در حکومت‌های بعدی نیز ادامه داشت. وجود همزمان ۲ متولی همیشه مشکلاتی را ایجاد می‌کرد در نهایت خاندان سادات رضوی سهمی را که در اداره موقوفات بر عهده داشتند، پس از سال‌ها در ۱۳۰۶ هجری به تولیت جدید یا همان خاندان سادات حسینی واگذار کردند و دوباره تولیت حضرت معصومه(س) به دست یک فردافتاد.
تولیت حرم با اداره سالار التولیه
نخستین فردی که پس از این تفاهم تولیت حرم را به تنهایی بر عهده داشت، میرزا سید محمد حسین متولی باشی یا همان سالار التولیه بود. او از شخصیت‌های بزرگ قم و مردی عالم، متدین، متعهد و از چهره‌های شاخص و مورد اعتماد و احترام عام و خاص بود. سالار التولیه از ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۰ هجری، تولیت حرم حضرت معصومه(س) را بر عهده داشت و حکم تولیت وی به وسیله مظفرالدین شاه قاجار صادر شده بود اما وی در زمان حکومت سه پادشاه بعدی محمدعلی شاه، احمد شاه و رضا خان پهلوی نیز در این منصب باقی ماند. میرزا سید محمدحسین متولی باشی در اواخر ۱۳۱۹ هجری درگذشت و سید ابوالفضل تولیت مشهور به مصباح التولیه از ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۴ هجری به مدت ۲۴ سال عهده‌دار تولیت حرم حضرت معصومه(س) بود. وی که مردی ثروتمند بود، سه دوره نماینده قم در مجلس شورای ملی شد و با ثروتی که در اختیار داشت، سعی می‌کرد به گروه‌های مبارز و اسلامی کمک کند. به گفته بسیاری از انقلابیون، ثروت ابوالفضل تولیت مهمترین سرمایه مبارزه علیه رژیم پهلوی بود و او روابط نزدیکی با انقلابیون داشت و در جریان کاپیتالاسیون در تهیه اخبار و اسنادی که به خدمت امام خمینی(ره) ارایه می‌شد، نقش مهم و اساسی داشت. تولیت فرزندی نداشت و تمام اموال خود را وقف مبارزه برای تاسیس حکومت اسلامی کرد.
در ۱۳۴۴ خورشیدی پس از ابوالفضل تولیت، سید محمد مشکات برای تولیت آستانه مقدس قم برگزیده شد. سیدمحمد مشکات از نمایندگان تهران در مجلس شورای ملی بود و تدریس در دارالتبلیغ را عهده دار بود. البته مدت تولیت وی بیش از چند ماه نبود و پس از آن محمد مهران به جای وی به تولیت آستان قدس فاطمی برگزیده شد. محمد مهران که پیشینه تولیت آستان قدس رضوی را به عهده داشت در ۱۳۴۴ خورشیدی به وسیله رییس سازمان اوقاف برای تولیت حضرت معصومه(س) انتخاب شد و در ۱۳۴۵ خورشیدی به طور رسمی به وسیله محمدرضا پهلوی به تولیت حضرت معصومه(س) تعیین شد. او بیش از ۲ سال در این منصب باقی ماند و در ۱۳۴۷ خورشیدی با انتخاب عبدالوهاب اقبال به وسیله محمدرضا پهلوی از تولیت حرم و موقوفات قم کناره‌گیری کرد. او از نیروهای ملی نزدیک به آیت الله کاشانی بود و تا ۱۳۵۷ خورشیدی تولیت حرم را برعهده داشت. آخرین فردی که به وسیله محمدرضا پهلوی برای تولیت قم انتخاب شد، جمال الدین جمالی بود که تا پیروزی انقلاب اسلامی متولی حرم معصومه(س) و موقوفات آن بود.
تولیت حرم حضرت معصومه(س) پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) در حکمی در ۱۳۵۷ خورشیدی شیخ احمد مولایی را به عنوان تولیت آستان حضرت معصومه(س) انتخاب کرد. او بیش از ۱۳ ساله عهده دار این مسوولیت بود. در ۱۳۷۱ خورشیدی آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در حکمی حجت‌الاسلام مسعودی خمینی را جایگزین مولایی می کند. در دوره‌ای که تولیت آستان مقدس بر عهده وی بود، تحولات زیادی در این آستان ایجاد شد، افزون بر اینکه بیشتر بناهای حرم مرمت و بازسازی شدند، بناهای جدیدی مانند شبستان امام خمینی(ره) به حرم افزوده شد. اقدام مهم دیگر حجت‌الاسلام مسعودی ایجاد سیستم اداری منسجم و کارآمد برای اداره امور آستان مقدس حضرت معصومه(س) و همچنین سازمان ساماندهی به موقوفات و مدیریت صحیح آنها بود. در آذر ۱۳۸۹ خورشیدی مقام معظم رهبری حجت‌الاسلام سعیدی را که فرزند آیت الله سعیدی است، برای مدت پنج سال به عنوان تولیت آستان حضرت معصومه(س) انتخاب کردند که با تمدید حکم رهبری تاکنون ادامه دارد. او افزون بر تولیت حرم مسوولیت های دیگری از جمله نمایندگی ولایت فقیه در استان قم و امام جمعه این شهر را نیز بر عهده دارد. حجت الاسلام سعیدی در خصوص حضرت معصومه(س) می گوید: امام صادق (ع) قبل از ولادت حضرت فاطمه معصومه (س)، از این بی بی به بزرگی و عظمت یاد کرده و این قبّه مبارکه ملجأ و مأمن همه بزرگانی بوده است که در قرن اخیر اسلام و تشیع را احیا کردند.
در حال حاضر تولیت آستان قدس فاطمی دارای یک سیستم اداری منسجم با چارت سازمانی مشخص برای اداره حرم و موقوفات آن است. این موقوفات بنا بر حکم امام خمینی(ره) و قانون مصوب مجلس و سازمان اوقاف کشور به صورت مستقل و به طور مستقیم تحت نظارت مقام معظم رهبری اداره می شوند.