شهر قم به دلیل قرار گرفتن در حاشیه کویر و دسترسی به معادن مرغوب خاک رس مناسب جهت ساخت آجر به‌عنوان یکی از پرمصرف‌ترین مصالح ساختمانی دارای کوره‌های آجرپزی فراوانی است.
هنگامی‌که از جاده قدیم قم به سمت کاشان برویم، ستون‌های استوانه‌ای را مشاهده می‌کنیم که همان کوره‌های آجرپزی هستند و سالیان سال منبع درآمد بسیاری از خانوارهای قمی بود.
این کوره پزخانه ها در سمت جنوب شرقی شهر قم و در محدوده‌ای هم‌جوار با مسجد مقدس جمکران به مساحت تقریبی یک هزار هکتار واقع‌شده است.
در زمان‌های گذشته کاروبار این کوره‌ها سکه بود اما پس از گران شدن سوخت و عدم استقبال از آجرهای سنتی، آتش خیلی از این کوره‌ها خاموش شد و صاحبان آنها توانی برای روشن کردن مجدد آنها نداشتند.
بحث آلودگی محیط زیست و تولید گردوغبار از کوره‌های آجرپزی که سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازد موجب شد تا مسئولان به فکر ساماندهی آنها و یا تغییر کاربری بیفتند که تاکنون هیچ‌کدام از این دو روش عملیاتی نشده است.
کوره‌های آجرپزی باید تعیین تکلیف شوند
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست قم در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: کوره‌های آجرپزی پیرامون شهر قم باید هرچه سریع‌تر تعیین تکلیف شده و به شهرک‌ها و نواحی صنعتی منتقل شود.
سید رضا موسوی مشکینی گفت: به‌طور سنتی و از قدیم کوره‌های آجرپزی و آهک و گچ در قم فعال بوده و البته از لحاظ اشتغال‌زایی یکی از نقاط قوت این استان محسوب می‌شدند.
وی ادامه داد: این کوره‌ها که در محور قم – اراک و جاده قدیم قم – کاشان مستقر هستند در بحث کانی غیرفلزی در قم یکی از زمینه‌های سرمایه‌گذاری بوده که از سوخت‌های مایع همچون گازوییل و مازوت استفاده می‌کردند.
وی اضافه کرد: برای ورود به بحث کوره‌های آجرپزی باید از دو منظر به آنها نگاه کنیم یکی جانمایی آنها و دیگری اینکه چه آلودگی برای قم ایجاد کرده‌اند.
موسوی گفت: کوره‌های آجرپزی که در محدوده شهر قم قرارگرفته علاوه بر آلودگی‌های زیست‌محیطی و آلودگی هوا، سیما و منظر شهری را نیز خدشه‌دار کرده است.
وی تصریح کرد: امروزه اقلیم قم که تحت تاثیر از بین رفتن سطح باغ‌های شهر دچار دگرگونی اساسی شده یکی از بحث‌های مهم در حوزه محیط‌زیست است و کانون‌های گردوغبار در این شهر شناسایی‌شده و تمام ابعاد زیست‌محیطی شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهد که درگذشته، گردوغبار در قم بیشتر منشا خارجی داشت.
مدیرکل حفاظ محیط‌زیست قم بیان کرد: امروز با کوره‌های آجرپزی در محدوده شهر مواجه هستیم که باید ساماندهی آنها مورد توجه مسئولان قرار بگیرد، در کنار این کوره‌ها به‌خصوص در اطراف جمکران، چاله‌های عمیقی حفر شده که بستر ایجاد گردوغبار شده و محیط‌زیست شهری را به‌شدت تهدید می‌کند.
وی ادامه داد: اقدام‌های خوبی از سوی شرکت گاز برای گازرسانی به کوره‌های آجرپزی انجام‌شده که استفاده این کوره‌ها از سوخت گاز به‌مراتب آلودگی کمتری نسبت به استفاده از سوخت مایع دارد و در فرایند تولید آنها نیز موثر است.
وی استفاده از ضایعات و پسماندهای کیف و کفش و دمپایی به‌عنوان سوخت در کوره‌های آجرپزی را بر اساس ماده ۲۰ قانون هوای پاک کاملا ممنوع دانست و گفت: تاکنون گزارشی مبنی بر استفاده این واحدها از ضایعات و پسماندها دریافت نکردیم و در صورت دریافت چنین گزارشی و یا در صورت مشاهده، با واحدهای متخلف بدون هیچ‌گونه اغماضی برخورد قانونی انجام می‌شود.
موسوی در رابطه با ساماندهی این واحدها گفت: قرار بود کوره‌های آجرپزی به شهرک صنعتی محمودآباد که هدف از تاسیس آن انتقال واحدهای فعال در زمینه کانی‌های غیرفلزی بود، منتقل شوند.
وی گفت: تعدادی از این واحدها به این شهرک منتقل شد اما به دلیل عدم اجماع مناسب در استان، این مهم به‌طور کامل محقق نشد.
وی بابیان اینکه کوره‌های آجرپزی یکی از معضلات زیست‌محیطی محسوب شده و از لحاظ سیما و منظر شهری نیز در شان این شهر نیست گفت: باید در زمینه ساماندهی آنها تلاش شود و اقدام‌هایی انجام دهیم تا آلودگی این واحدها کمتر شود.
موسوی ادامه داد: امروز محیط‌زیست به‌عنوان یک مطالبه عمومی موردتوجه قرارگرفته و برای دستیابی به توسعه پایدار و رونق اقتصادی، باید مؤلفه‌ها و شاخص‌های زیست‌محیطی را رعایت کنیم.
وی بر ضرورت استفاده از انرژی پاک به‌ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر تاکید کرد و گفت: توسعه شبکه گازرسانی می‌تواند در کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی بسیار مؤثر باشد، البته باید فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف انرژی را در راستای مقابله با گرمایش زمین و کاهش گازهای گلخانه‌ای در جامعه نهادینه کنیم.
خاک شهرک محمودآباد مناسب نیست
باوجوداینکه بسیاری از مسئولان قم انتقال کوره‌های آجرپزی به شهرک محمودآباد را به‌عنوان راهکار حل معضل کنونی پیشنهاد کردند اما بنا به گفته رییس اتحادیه صنف کوره‌پزان قم، خاک این شهرک مناسب کوره‌های آجرپزی نیست.
اکبر هدایت نیا در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: تا سال ۹۳، ۵۶۰ واحد کوره آجرپزی در قم فعال بود که به علت رکود اقتصادی در بازار مسکن و از بین رفتن سرمایه سرمایه‌گذاران، اکنون حدود ۳۰۰ پروانه فعال در این زمینه‌داریم.
وی بابیان اینکه درسال جاری حدود یک‌صد کوره آجرپزی در قم مشغول به فعالیت بود گفت: کار گازرسانی به این کوره‌ها از سال ۹۳ آغاز شد و صاحبان خیلی از این کوره‌ها به علت هزینه بالای این کار موفق نشدند کوره‌های خود را به گاز طبیعی مجهز کرده و درنتیجه شاهد تعطیلی این کوره‌ها بودیم.
وی بابیان اینکه بیشتر کوره‌های آجرپزی در جاده قدیم قم – کاشان و چند واحد نیز در جاده قدیم قم – تهران مستقر است گفت: برای ساماندهی و انتقال این کوره‌ها، شهرک صنعتی محمودآباد پیش‌بینی شد که چند واحد نیز به این شهرک منتقل شد.
وی گفت: به دلیل شوری خاک و نامساعد بودن، آن چند واحدی که به این شهرک منتقل‌شده بودند تعطیل شد و چند واحدی که نیز در آنجا مشغول به فعالیت هستند سوددهی آن‌چنانی ندارند.
رئیس اتحادیه صنف کوره‌پزان قم با اشاره به اینکه انتقال به شهرک محمودآباد برای ما مقدور نیست، افزود: گفتن انتقال کوره‌های آجرپزی راحت است اما در عمل راه به‌جایی نمی‌برد.
هدایت نیا بابیان اینکه به دنبال انتقال این کوره‌ها بودیم ولی مکانی که خاک مناسبی داشته باشد پیدا نکردی گفت: درنهایت مجبور شدیم برای فعالیت این واحدها و کمترشدن آلودگی هوا، گاز طبیعی را جایگزین سوخت مایع در کورها کنیم.
وی گفت: کوره‌های آجرپزی سالیانه ۹۰ میلیون لیتر نفت کوره استفاده می‌کردند و به اعتقاد کارشناسان به ازای استفاده از هر یک‌میلیون لیتر نفت کوره، ۲.۸ تن مواد سمی متصاعد می‌شود؛ اما با گازرسانی به این واحدها و عدم استفاده از نفت کوره، از آلودگی محیط‌زیست جلوگیری کردیم.
وی بابیان اینکه کوره‌های آجرپزی در قم روزانه بیش از ۴ هزار تن آجر تولید می‌کنند گفت: هیچ‌کدام از این واحدها از ضایعات کفش و دمپایی به‌عنوان سوخت استفاده نمی‌کنند.
هدایت نیا افزود: برای ساماندهی این واحدها باید همه مسئولان به فکر چاره باشند و البته ما برای ساماندهی کوره‌های آجرپزی که در محدوده مسجد مقدس جمکران مستقر هستند برنامه‌هایی داریم تا دست‌کم اطراف این مکان مقدس خالی از این کوره‌ها باشد.
وی با اشاره به مشکلاتی که گریبان گیر واحدهای آجرپزی است گفت: ساماندهی این واحدها بسیار حائز اهمیت است و اگر بخواهیم این صنعت در قم زنده بماند باید دولت به کمک ما بیاید و صاحبان این واحدها با استفاده از تسهیلات با سود کم بتوانند کوره‌های خود را دوباره روشن کنند و یا به سمت صنعتی شدن آن بروند.
ساماندهی کوره‌های آجرپزی نیازمند عزم مدیریت استان است
همچنین نایب رییس شورای اسلامی شهر قم در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا بابیان اینکه کوره‌های آجرپزی به‌عنوان یکی از کانون‌های تولید ریزگرد ازجمله مشکلات این شهر محسوب می‌شوند گفت: این کوره‌ها سیما و منظر شهری را نیز دچار تخریب کرده است.
وی ادامه داد: حدود ۳۰۰ هکتار گودال به‌واسطه این کوره‌های آجرپزی در حریم شهر قم ایجادشده است و بحث این کوره‌ها مدت‌هاست در کمیته محیط‌زیست شورای اسلامی شهر قم موردبررسی قرارگرفته است.
وی با اشاره به اینکه موضوع کوره‌های آجرپزی یک موضوع بین دستگاهی است و دستگاه‌های مختلفی باید در این بحث حضورداشته باشند گفت: این موضوع، اراده و عزم مجموعه مدیریت استان را می‌طلبد تا با هماهنگی بین دستگاه‌های متولی همچون محیط‌زیست، صنعت، معدن و تجارت، راه و شهرسازی و شهرداری بتوان ساماندهی آنها را به سرانجام رساند.
بختیاری بابیان اینکه قوانین تغییر کاربری این کوره‌ها باید تامین کننده منافع صاحبان کوره‌های آجرپزی و محدودکننده باشد افزود: شورای اسلامی شهر و شهرداری قم آمادگی دارد در صورت تغییر کاربری و جابجایی این کوره‌ها، نسبت به اصلاح و بهبود زمین‌هایی که کوره‌ها در آنجا مستقر است و ایجاد فضای سبز اقدام کند.
وی اضافه کرد: تا مجموعه مدیریت استان تمهیداتی برای ساماندهی این کوره‌ها نیندیشد شهرداری نمی‌تواند اقدامی را انجام دهد.
سید امیر سامع معاون خدمات شهری و امور اجتماعی شهرداری قم نیز به خبرنگار ایرنا گفت: کوره‌های آجرپزی در محدوده شهری قم قرار ندارد و ساماندهی آنها منوط به مشارکت دستگاه‌های متولی در استان است.
تغییر کاربری کوره‌ها باید همراه با مشوق‌های خوب باشد
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت قم نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: برای تغییر کاربری کوره‌های آجرپزی قم باید مشوق‌های خوبی به صاحبان کوره‌ها ارائه شود تا آنها انگیزه‌ای برای این کار داشته باشند.
محمود سیجانی ادامه داد: بحث ساماندهی کوره‌های آجرپزی در محور قم کاشان به دهه ۷۰ برمی‌گردد که برای انتقال این کوره‌ها، شهرک صنعتی محمودآباد درنظر گرفته شد.
وی ادامه داد: در آن مقطع، تحصیلاتی برای انتقال واحدهای آجرپزی درنظر گرفته شد اما دو عامل باعث شد تا این کار به‌طور کامل به نتیجه نرسد.
سیجانی اضافه کرد: قرار شد برای تغییر کاربری کوره‌ها، زمین‌های آنها به فضای سبز تبدیل شود که عملا این نوع تغییر کاربری هیچ انگیزه‌ای برای صاحبان کوره‌ها ایجاد نکرد و اگر بخواهیم تغییر کاربری داشته باشیم باید در کنار تسهیلات خوب، کاربری باارزش افزوده ایجاد شود تا بتوان انگیزه این کار را بیشتر کرد.
وی عامل دوم در ناکامی ساماندهی کوره‌های آجرپزی در آن مقطع زمانی را بحث سبک‌سازی ساختمان‌ها برشمرد و گفت: صنعت ساختمان به سمت سبک‌سازی پیش رفت و عملا آجرهای سنتی جای خود را به سفال و مصالح سبک داد و کار کوره‌ها از رونق افتاد.
سیجانی گفت: مهم‌ترین عاملی که می‌تواند در ساماندهی و تغییر کاربری کوره‌های آجرپزی در قم نقش مهم و موثری داشته باشد، ایجاد مشوق و انگیزه بین صاحبان کوره‌هاست و به‌طورقطع اگر کاربری مناسبی همچون کاربری تجاری برای زمین‌ها صادر شود بحث ساماندهی کوره‌ها به نقطه مطلوبی خواهد رسید.
باتوجه به اینکه کوره های آجرپزی به عنوان یکی از کانون های آلودگی محیط زیست می تواند تهدیدی برای شهروندان باشد اما در ساماندهی، انتقال و یا تغییر کاربری آنها باید توجه داشت که نان کارگران این کوره ها آجر نشود و با تمهیداتی مناسب هم بتوان مشکل ساماندهی آنها را حل کرد و هم کارگرانی که از این کوره ها نانی به سفره خانوار خود می برند بیکار نشوند.
گزارش: رضا علیمحمدی