استحصال آب زیرزمینی یکی از تکنیک‌های بشر در مناطق خشک و کویری است و قنات سهم بسزایی در این میان دارد.
گذشته‌های دور آبادی‌های فاقد رودخانه در خراسان جنوبی، آب مورد نیاز خود را از طریق چاه و قنات تامین می‌کردند و چون وقف یکی از آموزه‌های دینی است، وقف آب قنات در این استان قدمت بسیار طولانی دارد.
شرایط جغرافیایی شهر بیرجند و استقرار آن در حاشیه کویر، این خطه را از وزش بادهای مرطوب و گذر ابرهای باران‌زا محروم کرده است لذا به خاطر کمبود ریزش‌های جوی، مردم از قدیم مشکلاتی فراوان در دستیابی به آب داشتند.
آب مصرفی مردم بیرجند در روزگار قدیم به وسیله صنف سقا (آب‌کش) در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌گرفت. اینها پس از برزگرهای بیرجند، مهمترین صنفی بودند که اعضا، بدون آیین‌نامه و عضویتی مدون، خود را به رعایت اصولی ویژه ملزم می‌کردند.
بیرجند چگونه لوله کشی شد؟
اما همان دسترسی‌های اندک به آب نیز عاری از آلودگی‌های بهداشتی نبود که وجود فراگیر بیماری‌های پوستی، حصبه، اسهال خونی و کچلی در آن زمان بر این موضوع صحه می‌گذارد.
وضع آب آشامیدنی بیرجند و شیوه تامین آن تا سال ١٣٠٢ خورشیدی با دشواری‌های فراوان همراه بود. در این سال به ابتکار و همفکری شوکت‌الملک و بزرگانی چون میرزا محمدولی‌خان اسدی و همراهی صاحب همتانی دیگر، شهر بیرجند لوله‌کشی شد.
انتقال لوله از هند به بیرجند با شتر
بر اساس منابع اطلاعاتی موجود، ایده تامین آب شرب مردم بیرجند از راه لوله‌کشی و شبکه آبرسانی را برای اولین بار توسط محمدولی اسدی که مامور دولت در قهستان بود مطرح شد که این ایده به اطلاع امیر شوکت الملک رسید.
پس از طرح آن، جلسه‌ای با حضور علما، تجار، مالکان و افرادی از بزرگان شهر در مدرسه شوکتیه تشکیل شد، شوکت‌الملک برای عملیاتی‌کردن طرح، ٥٠ هزار ریال پرداخت؛ حاضران هم به اندازه توانایی خود مبالغی را تعهد کردند که اینگونه هسته اولیه «بنگاه خیریه آبلوله بیرجند» تشکیل و سرمایه‌اولیه آن تأمین شد.
خیران پس از بررسی‌های لازم تصمیم گرفتند قنات علی‌آباد در حدود ١٠ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند را بخرند و آب آن را با لوله به شهر بیاورند زیرا این قنات در بلندترین نقطه شهر قرار داشت و آب آن نیز بسیار شیرین و گوارا بود.
اعضای کمیسیون که از مالکان علی‌آباد بودند هر یک سهم ملک خود را به صورت وقف در اختیار کمیسیون قرار دادند بنابراین حدود نیمی از سهم آب علی‌آباد توسط اعضا تأمین و نیم دیگر به تدریج به وسیله خیران دیگر خریداری و وقف شد.
جنگ اول جهانی در همین زمان پایان یافت و لوله‌هایی که نیروهای بریتانیایی برای کمپ نظامی خود به سفیدآبه آورده بودند، بی‌استفاده ماند، توجه امیرشوکت الملک به این لوله‌ها جلب شد پس از کمیسیون آن لوله‌ها را از انگلیسی‌ها خرید، مقداری لوله نیز از هندوستان خریداری و با شتر به بیرجند جابه‌جا شد که نماد انتقال این لوله‌ها اکنون در ورودی شهر بیرجند نصب شده است.
یک نفر از روس‌های مهاجر به نام «سویستانف »که به کار لوله‌کشی وارد بود و در آن هنگام، در بیرجند اقامت داشت. این فرد برای لوله‌کشی شهر استخدام و با همکاری چند نفر از اهالی بیرجند که در این کار سررشته داشتند، به کار مشغول شد.
این طور بود که به وسیله ۲ رشته لوله‌شمالی- جنوبی و تعبیه شیرهای همگانی در محله‌های مختلف، آب‌شرب مورد نیاز ساکنان توسط بنگاه خیریه آب لوله تأمین شد و بیرجند بدین‌ترتیب نخستین شهری بود که به آب‌لوله‌کشی دست‌یافت.
پس از آن نیز تلاش‌های زیادی صورت گرفت تا شهر به طور کامل لوله‌کشی و منازل از آب آشامیدنی برخوردار شدند ؛ لذا معضلی به نام آب دیگر در بیرجند آزاردهنده نبود.
آب‌انبارها که بیشتر در بهار و تابستان آب داشتند، آرام‌آرام تعطیل و جلوی همه آنها نرده کشیده شد و دیگر آنها را از آب پر نمی‌کردند. بنگاه خیریه آبلوله بیرجند از آن روزگار به گونه رسمی به مدت ۷۰ سال یعنی تا سال ۱۳۷۲ خورشیدی، وظیفه تأمین آب‌شرب مردم بیرجند را برعهده داشت.
مجلس شورای اسلامی در این زمان با وجود مخالفت گردانندگان آن بنگاه خیریه، ادامه فعالیت مستقل این بنگاه را به‌عنوان تامین‌کننده آب‌شرب بیرجند به شرکت آب و فاضلاب واگذار کرد.
موقوفه بنگاه خیریه آب لوله یکی از مهمترین موقوفه‌های خراسان جنوبی است که با نیت آب برای اولین بار به صورت مشارکتی با کمک ۳۰ نفر از خیران شهر به ثبت رسید تا سال ۷۲ در قالب آبرسانی به شهر فعالیت داشت و نتیجه این اقدامات آن بود که در بیرجند ۳۲ سال زودتر از پایتخت کشور آبرسانی از طریق لوله انجام شد .( منبع کتاب: بنگاه خیریه آبلوله بیرجند به روایت اسناد؛ نوشته زهرا علیزاده بیرجندی و الهام ملک زاده)
آب وقفی از قنات علی آباد تا سقاخانه‌ها
اکنون که قریب به یک قرن از آن وقف تاریخی می‌گذرد در حالی بخشی از شبکه آب شهری بیرجند توسط مخازنی که شرکت آب و فاضلاب احداث کرده تامین می‌شود اما بازهم نیت آن موقوفه تعطیل نشده و اداره کل اوقاف و امور خیریه برای زنده شدن آن نیت، سقاخانه‌هایی را احداث کرده است.
این سقاخانه‌ها به گونه‌ای ساخته شده است که در نگاه اول هر رهگذری، آن را اثری تاریخی و قدیمی و حتی بی کاربرد در شرایط حال می‌داند در صورتی که این طور نیست و از آنجایی که مردم شهر بیرجند اغلب آب شرب خود را از دستگاه‌های تصفیه تامین می‌کنند سقاخانه‌هایی ایجاد شده تا آن آب شیرین و گوارا را رایگان در اختیار مردم قرار دهد.
مدیرکل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی در تشریح بیشتر از معرفی موقوفه بنگاه آب لوله بیرجند گفت: متأسفانه در اذهان عمومی تلقین می‌کنند که اداره اوقاف می‌خواهد این موقوفه را بخورد لذا با توجه به ابهاماتی که وجود دارد اکنون درآمد این موقوفه تنها در محل نیت واقف هزینه خواهد شد.
حجت الاسلام پرویز بخشی پور با بیان اینکه نیت موقوفه آب لوله بیرجند خاص آب شرب مردم است، اظهار داشت: یک ریال از درآمد موقوفه آب لوله بیرجند در جای دیگر هزینه نمی‌شود.
وی با اشاره به اخذ مجوز احداث هشت سقاخانه در پارک‌های بیرجند از محل نیت موقوفه بنگاه خیریه آب لوله افزود: تاکنون ۶ سقاخانه در محلات مختلف شهر ایجاد و یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان برای آنها هزینه شده است.
مدیرکل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی هزینه ساخت هر باب سقاخانه را ۱۶۲ میلیون تومان اعلام کرد و گفت: با حمایت‌های شرکت آب و فاضلاب شهری آب کاملا بهداشتی و سالم در این سقاخانه‌ها جریان دارد که برای حفاظت از آن نیز مسئول مشخص شده است.
وی تاکید کرد: براساس میزان درآمد موقوفه خیریه آبلوله برنامه ساخت سقاخانه‌ها در سطح شهر ادامه خواهد داشت تا به طور کامل نیاز به آب شرب سالم و شیرین در بیرجند تامین شود.
بخشی پور با بیان اینکه وقف آب در بیرجند در طول تاریخ نیز تکرار شده است، عنوان کرد: اما بزرگترین وقف آب در کشور مربوط به بیرجند است.
وی افزود: در حال حاضر افراد و خیران زیادی در روستاهای خراسان جنوبی و شهرستان‌ها، آب قنات و یا چاه خود را در راستای آبرسانی وقف کرده‌اند.
اکنون سقاخانه‌های وقفی در بوستان‌های شهر به ویژه نقاط محروم و کم برخوردار از جمله بوستان‌های ظفر، پروفسور بلالی مود در مهرشهر، معتمدنژاد شعبانیه، آیت ا... عارفی، نیلوفر، علی آباد لوله و الهیه، احداث شده و مردم از آب شیرین آن استفاده می‌کنند.
البته بر اساس شواهد خبرنگار ایرنا ایستگاه برداشت آب در خیابان نیلوفر از چند روز گذشته به خاطر بازسازی قنات تعطیل شده است که بنا به اعلام روابط عمومی اوقاف و امور خیریه استان بعد از رفع مشکل دوباره راه‌اندازی خواهد شد.
حال دیگر مردم شهر بیرجند مجبور نیستند برای تامین آب شیرین و گوارا گالن به دست بگیرند و به نقاط دورتری از شهر برای تامین آب شیرین بروند بلکه اگر به نزدیک‌ترین نقطه یعنی همان بوستان محل سکونت خود مراجعه کنند می‌توانند از این خدمت وقف بهره‌مند شوند.
همه اسناد نشان می‌دهد بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند از جمله بزرگترین موسسات وقف عام در استان خراسان جنوبی و شاید ایران است که در تامین آب به عنوان یکی از حیاتی‌ترین ماده مورد نیاز مردم شهر بیرجند نقش بسزایی داشته است.
البته هنوز هم بخشی از آب شرب بیرجند به وسیله چاه‌هایی تامین می‌شود که مربوط به موقوفه بنگاه خیریه آب لوله این شهر بوده که به صورت اجاره در اختیار شرکت آب و فاضلاب شهری قرار دارد.