نشست تخصصی بررسی ویژگی‌های تصویری در کتب قرآنی برای کودکان دبستانی با حضور پریسا شادقزوینی عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا(س)، حجت‌الاسلام غلامعلی حیدری ابهری نویسنده کتاب کودک و پژوهشگر مذهبی و فرزانه زنبقی نویسنده و مترجم کتاب کودک در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا(س) با ارائه گزارشی از تحقیق ۱۲ سال پیش خود با عنوان «بررسی ویژگی های تصویری در کتب قرآنی برای کودکان دبستانی» که مقداری در آن تغییر داده و آن را به روز کرده بود، اظهار داشت: در این تحقیق مساله مخاطب محوری مورد توجه قرار گرفته است.
پریسا شادقزوینی اضافه کرد: در این تحقیق ۳۰۰ کتاب و نشریه مورد بررسی قرار گرفته و با گزینش ۴۰ موضوع قرآنی به آسیب شناسی تصویری در کتاب های کودکان پرداختم که چون مورد استقبال واقع نشد، آن را کنار گذاشتم.
وی افزود: یکی از بزرگترین معضلات در مدارس این است که کودکان با علاقه مندی به سمت قرآن نمی آیند. و کودکان معمولا نمی توانند با کلمات قرآن ارتباط برقرار کنند. البته حتی کودکان عرب زبان نیز نمی توانند با آیات الهی ارتباط برقرار کنند. چون ادبیات امروزی آنان با آن زمان تفاوت دارد.
این مدرس دانشگاه از ضرورت گام نهادن در حوزه تصویرگری قرآنی در کتاب های کودک سخن گفت و اظهار داشت: در ابتدا باید مخاطب را شناسایی کرد که در چه رده سنی قرار دارند و بر همین اساس در این تحقیق، کودکان پنج تا ۹ سال مخاطب من بودند که در رده دبستان هستند.
وی به این روایت امیرمومنان علی(ع) استناد کرد که «فرزند زمان خویش باش» و افزود: اگر کودکی مشغول حفظ قرآن است، بیشتر به دلیل لذت بردن از جایزه و مانند آن است و چنین روش هایی در درازمدت پاسخ نمی دهد.
شادقزوینی افزود: مفاهیم قرآنی را باید با زبان غیرمستقیم به کودکان آموزش داد. در کتاب های گلستان و بوستان سعدی و داستان های مولوی نیز می بینیم که بسیاری از مسائل به زبان تمثیل و قصه های قرآنی بیان می شود.
وی اضافه کرد: کودکان بیش از هر چیزی بر روی تصویر تمرکز می کنند و تاثیر آن به گونه ای است که حتی در بزرگسالی آن را فراموش نمی کنند. علاقه کودکان به رنگ و خط کتاب است و از این طریق می توان کودکان را به خواندن کتاب علاقه مند کرد. چون ارضای بصری کودکان را رنگ تامین می کند.
این استاد دانشگاه به فرایند یادگیری در روان شناسی هم گریزی زد و گفت: یادگیری یا درک مفاهیم از طریق تصویر صورت می گیرد ولی زبان تصویر در جامعه ما شناخته شده نیست.
۷۵درصد فراگیری کودکان از طریق چشم است
وی به این روایت حضرت علی (ع) هم استناد کرد که «العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر» و اظهار داشت: یادگیری کودکان در سنین پایین در واقع باعث می شود تا گنج پنهانی را در لایه های ذهن کودک بنشانیم و تا دوران بزرگسالی آن را حفظ کنیم.
شادقزوینی گفت: کارشناسان می گویند ۷۵ درصد فراگیری کودکان از طریق چشم و ۲۵ درصد از طریق متن است و این موضوع برای روشندلان از طریق گوش و شنیدن تامین می شود. بر همین اساس متخصصان آموزش قرآن باید با نیازهای عاطفی کودکان را مورد توجه قرار دهند.
به گفته این نویسنده الگوپذیری در کودکان از سوی خانواده، مربیان، دوستان و فضای مجازی صورت می گیرد و امروز در زمانی به سر می بریم که از حالت سنت به مدرنیته تغییر اجتماعی می دهیم.
وی افزود: در داستان نویسی برای کودکان باید به حوصله و انرژی کودک توجه کرد. چون ساختار جسمی (فیزیولوژی) کودکان به گونه ای است که باید غدد ترشحی آنان با دویدن و انجام کارهای هیجان انگیز و پرهیاهو فعال باشد.
این استاد دانشگاه یکی از بزرگترین مشکلات در عرضه کتاب کودک را در این مساله دانست که ناشران بیش از هر چیزی سود و زیان خود را محاسبه می کنند و معمولا به محتوای کتاب کاری ندارند.
آسیب های تصویرگری کتاب های قرآنی کودکان
وی به برخی از آسیب های موجود در تصویرگری کتاب های قرآنی کودکان پرداخت و گفت: برخی کتاب ها جنبه کاریکاتوری داشته یا طنزآمیز هستند که اعتبار و ارزش و قداست پیامبران را زیر سوال می برد.
شادقزوینی اضافه کرد: در برخی از کتاب ها روان شناسی رنگ مورد توجه قرار نگرفته است؛ به گونه ای که گاهی استفاده از رنگ ها ترویج خشونت را تداعی می کند.
وی تصویرگری ضعیف را یکی از آسیب های برخی از کتاب های کودکان برشمرد و گفت: به عنوان نمونه لباس آدم و حوا در یکی از کتاب ها مربوط به دوران یونان باستان یا رومی هاست و برخی کتاب ها نیز از نظر چاپ و طراحی ضعیف هستند.
به گفته این کارشناس فرهنگی برخی از کتاب های آموزش نماز بیشتر شبیه کاتولوگ هستند و کودک پس از یک بار دیدن آن، تمایلی به آن ندارد. بر همین اساس بیان ساده و مختصر و همچنین استفاده از رنگ هایی که حس کودک را تقویت می کند، باعث علاقه مند شدن کودکان می شود.
چرا استان تهران نمایشگاه قرآن ندارد
جت الاسلام غلامعلی حیدری در ابتدای نشست خواستار تشکیل نشست های تخصصی با موضوع های جزیی تر شد تا بتوان با حضور تصویرگران کتاب های قرآنی کودکان، مشکلات آنان را مورد بررسی قرار داد.وی با انتقاد از عملکرد خبرنگاران و رسانه ها که در برگزاری چنین نشست هایی سوالاتی مشخص و کلیشه ای را مطرح می کنند، گریزی به مساله سهمیه کاغذ زد و گفت: یکی از سوالاتی که خبرنگاران باید دنبال کنند این است که همه استان ها سوبسید کاغذ برای نمایشگاه های استانی می گیرند ولی تهران از این سوبسید و سهمین محروم است در حالی که استان تهران به اندازه چهار استان حساب می شود.
حیدری با اشاره به روایت «علموا اولادکم القرآن» (به فرزندان خود قرآن بیاموزید) اظهار داشت: آیا قرآن همان آموزش روخوانی است؟ هر مدرسه ای که می روم، می گویند چرا قرآن عربی است. اولین مواجهه یک مواجهه با کتاب ناشناختنی است در حالی که اگر قرآن را با قصه نوح و داستان های جذاب زندگی شروع می کردیم، اینگونه نبود.
وی تاکید کرد: چند سال است که می گویم چرا اولین مواجهه کودکان با قرآن به زبان عربی است و معتقدم تا زمانی که کودک انگیزه یادگیری ندارد، آموزش قرآن فایده ای نخواهد داشت. البته من مخالف روخوانی قرآن نیستم ولی اولین مواجهه کودک باید یک مواجهه لطیف، جذاب و صمیمی باشد. شما می توانید در سه سال اول برای کودکان قصه بگویید و بعد به روخوانی بپردازید.
این پژوهشگر مذهبی وضعیت حافظ، سعدی، مولانا و فردوسی را در همین ردیف دانست و گفت: سخنان حکیمانه فردوسی را نمی گوییم و در دانش آموزان انگیزه سازی نمی کنیم.
حفظ قرآن اولویت تربیت فرزند مسلمان نیست
حیدری از عملکرد برخی موسسات و مهدهای قرآنی انتقاد کرد و گفت: مهدهای قرآن هم امروز مغازه ای شده اند و به تبلیغ حفظ یک ساله و هشت ماه و مانند آن می پردازند. زمانی که محمدحسین طباطبایی به عنوان یک چهره قرآنی مطرح شد او نیز مانند سایر کودکان بازی می کرد ولی کودکانی امروز فقط قرآن حفظ می کنند.
وی افزود: به نام طباطبایی مهد قرآن می زنیم ولی باید توجه کنیم که حفظ قرآن اولویت تربیت فرزند مسلمان نیست و حاضرم با هر کسی احتجاج کنم. در روایات آمده است که اگر پس از حفظ قرآن، سوره ای را فراموش کردی، روز قیامت دچار حسرت می شوی. تدبر، تلاوت و عمل کردن به قرآن به ما سفارش شده است.
این نویسنده کتاب کودک با استناد به روایتی در تفسیر آیه ۴۱ سوره احزاب «یا ایهاالذین امنوا اذکروا الله ذکر کثیرا» گفت: ذکر فراوان یعنی این که اگر به واجب یا حرام خدا رسیدی، در آنجا خدا را یاد کن.
وی با بیان این که موسسات قرآنی با نگاه قرآنی کودکان را تربیت نمی کنند، افزود: رهبر معظم انقلاب فرمود ۱۰ میلیون حافظ قرآن تربیت کنید ولی منظور ایشان این است که شیوه آن را فرا بگیرند.
ارائه بسته بندی های جدید در کتاب های قرآنی کودکان
حیدری افزود: از طرف دیگر نباید نگاه تاریخی به قرآن ایجاد شود. قرآن کتاب زندگی است و باید به این نوع جنبه ها توجه بیشتری شود ولی مشکل اینجاست که داستان های تکراری قرآنی چاپ می شود در حالی که در کتاب های مسیحیت برای کتاب آسمانی خود به صدها شکل، کتاب ارائه می دهند به گونه ای که مخاطب خسته نمی شود و هر بار به مطالعه کتاب های جدید با همان محتوای اولیه می پردازند.
وی اضافه کرد: کتاب خانم زنبقی فارغ از محتوای آن یک کار جدید است که جای تقدیر دارد و باید با بسته بندی های جدید، کارهای تازه انجام داد تا کودکان به مطالعه کتاب های قرآنی علاقه مند شوند.
دفاع یا جنگ خندق
این کارشناس مذهبی دقت در واژه ها و محتواهای کتاب های کودکان را نیز ضروری دانست و گفت: گاهی در کتاب های کودکان کلماتی به کار برده می شود که باعث ایجاد مساله می شود در حالی که باید مساله را حل کرد. مثلا در تاریخ صدر اسلام به جنگ خندق پرداخته می شود در حالی که باید بگوییم دفاع از پشت خندق نه جنگ خندق.
وی افزود: به عبارت دیگر خندق مظلومانه ترین جنگ دوران پیامبر اکرم(ص) است ولی به گونه ای بیان می شود که مسلمانان شروع کننده جنگ بودند یا در جنگ احد توجه نمی کنیم که فاصله کوه های احد تا مدینه ۲۰ دقیقه است و مسلمانان مجبور به دفاع شدند.
با فضای کتاب ارتباط برقرار کنیم
حیدری درباره قصه های قرآنی خواستار توجه به رویکرد قرآنی در قصه ها شد و گفت: یکی از مشکلات ما این است که می گویند ترجمه آیات را بنویسید تا آن را به قصه تبدیل کنیم در حالی که خود ما باید قرآن را بچشیم. من پنج بار صحیفه سجادیه را مباحثه کردم ولی هنوز به نتیجه نرسیدم تا آن را به کتاب تبدیل کنم. بنابر این تا ما با فضای کتاب گره نخوریم نمی توانیم، کتاب خوبی منتشر کنیم.
برای کودک ساده نویسی کنیم
فرزانه زنبقی نویسنده و مترجم قرآن برای کودکان در این نشست از ضرورت ساده نویسی و استفاده از کلماتی سخن گفت که برای کودکان قابل درک باشد.
وی افزود: توجه به رسم الخط، بیان شان نزول آیات و قصه های قرآن از نکات مهمی است که باید به آن توجه کرد. چون بر اساس حدیث نبوی که از قرآن و اهل بیت به عنوان دو میراث گرانبها یاد کردند، ما باید میراث دار پیامبر اکرم(ص) باشیم.
این نویسنده با اشاره به موضوع نزول قرآن و ادامه آن به سخنی از آیت الله عبدالله جوادی آملی استناد کرد و گفت: این مفسر بزرگ قرآن معتقد است که تنزیل همچنان ادامه دارد. چون یک سر قرآن نزد خدا و سر دیگر آن دست ماست و نزول به این معنا نیست که قرآن به پایین آمده و تمام شده باشد بلکه تنزیل ادامه دارد و اگر ما چشم و گوشمان را نبندیم، بر ما نیز نازل می شود.
زنبقی چند راهکار ارائه داد و خواستار دسته بندی مفاهیم، قصه ها و هممچنین شان نزول آیاتی شد که مناسب قصه گویی هستند و اضافه کرد: استفاده از همه رسانه ها از سینما، تئاتر، فضای مجازی نیز موثر است و برگزاری مسابقات و اجرای برنامه های ترکیبی و بهره گیری از کتاب، نشریه و سرود به رونق این موضوع کمک می کند.
وی خواستار تربیت و پرورش مربیان توانمند قرآنی و همچنین معرفی نوجوانانی شد که به گونه ای با قرآن آشنایی دارند.
موسسه ای برای حرکت پای اسب
مقصود نعیمی ذاکر، مدیر انتشارات لک لک و همسر فرزانه زنبقی با اشاره به برخی مشکلات تالیف کتاب برای کودک در حوزه قرآنی، گفت: در سفری که برای خرید فیلم به توکیو داشتم در آنجا با یک آکادمی روبرو شدم که کار آن فعالیت در زمینه حرکت پای اسب بود تا زمانی که یک کودک اسب می بیند باور کند که یک اسب چگونه می دود یا چگونه یورتمه می رود.