بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت در حاشیه نخستین رویداد نوآوری وزارت نفت با عنوان پترولیوم تیکاف به سوالات اختصاصی روزنامه اعتماد پاسخ گفت، در گزیده ای از این متن می خوانیم: بیژن زنگنه، وزیر نفت روز گذشته در حاشیه نخستین رویداد نوآوری وزارت نفت با عنوان «پترولیوم تیکاف» در پاسخ به پرسش «اعتماد» مبنی بر اینکه «با شروع تحریم‌ها به نظر می‌رسد ایران سهم خود را در بازار نفت از دست داده است؛ با این وجود بازگشت ایران به بازار و کسب درآمد در گرو تنوع‌بخشی به محصولات است، اما بارها اشاره کردید که فناوری در دسترس کشور به‌روز نیست و برای بازپس‌گیری سهم ایران در بازار نفت چه تدبیری اندیشیده شده است؟» گفت: «برای تنوع‌بخشی به محصولات، تولید محصولات پایین‌دستی همواره در دستور کار قرار گرفت. با توجه به شرایط فعلی در آن نیز موفق بودیم. اما متاسفانه در ایران اگر کارهای بزرگی را نیز انجام دهیم، برخی می‌گویند کم است یا آن را نادیده می‌گیرند. ما توانستیم پتروشیمی‌ها را فعال‌تر و پالایشگاه‌های بیشتری را به مدار تولید محصولات دیگر وارد کنیم.»
۱۱۱ سال تاثیر تکنولوژی بر صنعت نفت
۱۱۱ سال از زمان کشف نفت در مسجد سلیمان می‌گذرد. در این مدت صنعت نفت با تحریم‌های ریز و درشتی دست و پنجه نرم کرده است. شاید بتوان تحریم کشورهای غربی و سیاست‌های امریکا در سال‌های پس از ملی شدن صنعت نفت را مهم‌ترین دلیل عدم ورود تکنولوژی روز این صنعت به ایران و افزایش تنوع فرآورده‌های نفتی در کشور دانست. هر چند این تحریم‌ها همچنان ادامه دارد و سیاست فشار حداکثری با مسدود کردن جریان فروش نفت ایران، نه تنها عایدی‌های نفتی را کاهش داد که به علت تنوع کم فرآورده‌های نفتی، فرصت حضور آنها در کشورهای دیگر را نیز از ایران دریغ کرد. هر چند زنگنه معتقد است صنعت نفت با وجود حرکت آهسته توانسته صنایع بالا و پایین‌دستی را فعال نگه دارد تا بتوانند خوراک بخش‌های خود را فراهم کنند.
مصدق و اولین تحریم
تحریم‌های نفتی برای اولین‌بار در زمان نخست‌وزیری مصدق به یکی از ابزارهای اعمال فشار به ایران تبدیل شد. با اعلام ملی شدن صنعت نفت، میانه ایران و بریتانیا به عنوان مهم‌ترین خواهان نفت ایران دگرگون شد. چرچیل نفت ایران را می‌خواست، چراکه معتقد بود سوخت مناسب برای کشتی‌ها نه زغال‌سنگ که نفت است و چه کشوری بهتر از ایران می‌تواند این سوخت را تا هر زمان که بریتانیا می‌خواهد در اختیارش قرار دهد. اگر در آن دوران مناسبات جنگ سرد و همسایگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی وجود نداشت، شاید گزینه حمله نظامی به ایران در دستور کار بریتانیا و بعدا امریکا قرار می‌گرفت. تا اینکه طرح کودتای نظامی برای در دست گرفتن ثروت ایران به راهبرد موثرتری بدل شد. هر چند پیش از اجرای این طرح، سیاست‌های تحریم علیه نفت ایران برای فشار به مصدق اجرا شد تا جایی که در تمام مدت نخست‌وزیری، ایران به اندازه تولید یک روزش توانست نفت بفروشد. تا اینکه در سال ۳۲ دولت مصدق سرنگون شد و به نظر دولت‌های بریتانیا و امریکا فصل دیگری برای در دست گرفتن صنعت نفت ایران رقم خواهد خورد.
با وجود اینکه ایران در دوره کوتاهی پس از ملی شدن نفت تا کودتای۱۳۳۲ و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس، زمام امور نفتی‌اش را در دست داشت، اما نتوانست آن‌طور که باید از تکنولوژی روز دنیا برای استخراج و تولید نفت استفاده کند.
هر چند نزدیکی ایران به شوروی هر گونه اعلام استقلال ایران و بهره‌گیری از تکنولوژی روز از نظر دولت‌های مخالف ملی شدن نفت به منزله گردشی به سمت کمونیست‌ها بود؛ به همین دلیل بلافاصله با سرنگونی مصدق و روی کار آمدن زاهدی، قراردادی با یک کنسرسیوم متشکل از چند شرکت نفتی امریکا، انگلیس، فرانسه و هلند امضا شد. هر چند ملی شدن نفت و صنایع نفتی ایران مورد پذیرش این شرکت‌ها بود، اما برداشت نفت به مدت ۲۵ سال از پالایشگاه‌های آبادان و ماهشهر به این کنسرسیوم واگذار شد. با این اقدام فروش نفت ایران پس از نزدیک به چهار سال در سال ۱۳۳۳ از سر گرفته شد. پس از ۲۰ سال و در ۲۸ تیر ۱۳۵۲، هویدا نخست‌وزیر وقت از در دست گرفتن تمام امور نفتی از استخراج تا فروش نفت توسط ایران خبر داد. او در این خصوص گفت: «امروز ما اختیار ثروت خود را به دست گرفتیم.» هویدا در نطقی که در مجلس ایراد کرد بر این نکته تاکید داشت که به موجب قرارداد جدید دست شرکت‌های خارجی در عملیات نفت کوتاه و اختیارات آنها به شرکت ملی نفت ایران تفویض می‌شود.
کاهش درآمدهای نفتی فصل مشترک همه تحریم‌های نفتی
نزدیک به ۷۰ سال از ملی شدن صنعت نفت و ۱۱۸ سال از اولین قرارداد نفتی خاورمیانه، دارسی می‌گذرد. بیش از یک قرن پیش تکنولوژی استخراج نفت در دستان شرکت‌هایی قرار داشت که تا به امروز یا ذخایر نفتی عظیمی ندارند یا به واسطه همین تکنولوژی توانستند انواع دیگر نفت یعنی نفت شیل را تولید کنند.
تحریم‌های نفتی در دوره‌های مختلفی بر صنعت نفت ایران اثر گذاشته است.
فصل مشترک همه آنها کاهش شدید درآمدهای نفتی و از دست رفتن سهم ایران در بازار نفت بود. کاهشی که می‌توانست با جایگزین کردن فرآورده‌های نفتی تا حدی جبران شود. با وجود اینکه برخی کارشناسان معتقدند اگر ایران تکنولوژی به‌روزی داشت، می‌توانست از پیچ و خم تحریم‌ها بگذرد، اما زنگنه همچنان معتقد است در این شرایط نیز صنایع بالا و پایین‌دستی نفت فعال بوده‌اند.
او معتقد است در این سال‌ها و با وجود تجربه دو تحریم در کمتر از یک دهه، ایران توانسته توسعه پالایشگاه‌ها را حتی در شرایط سخت تحریم و عدم امکان تبادل با جهان ادامه دهد. زنگنه برای این مدعای خود آمارهایی از فروش محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی به بخش‌های پایین‌دستی ارایه داد و گفت: «سال گذشته ۵.۸ میلیارد دلار خوراک به شرکت‌های پایین‌دستی پتروشیمی فروخته شد. کدام صنعتی را در کشور سراغ دارید که به این اندازه بتواند به بخش پایین‌دستی خود خوراک بفروشد؛ از سوی دیگر پالایشگاه‌ها نیز ۵.۵ میلیارد دلار به صنایع پایین‌دستی خوراک بفروشند که این خورک از حلال‌ها تا نفتا برای پتروشیمی‌ها بود.
توجه به استارت‌آپ‌ها در راستای بهره‌مندی از تکنولوژی روز
روز گذشته نخستین رویداد نوآوری وزارت نفت با عنوان «پترولیوم تیکاف» در محل پژوهشگاه صنعت نفت برگزار شد. طبق گفته‌های زنگنه در آیین افتتاحیه این نمایشگاه به نظر می‌رسد برنامه جدید وزارت نفت حمایت از سازندگان داخلی است، چراکه نیازها و چالش‌های این صنعت بیشتر مربوط به مباحث نرم‌افزاری و فرآیندی است.
مخالف کسی است که تولید بنزین را ۲.۲ برابر کرده است؟
با وجود آنکه کشور از نظر ذخایر هیدروکربنی در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد، اما نتوانسته آن‌طور که باید از این ظرفیت برای ساخت پالایشگاه استفاده کند. بررسی‌های اداره اطلاعات انرژی امریکا نشان می‌دهد که از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸ صنعت پالایشگاه‌سازی مورد توجه کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده بزرگ نفت قرار گرفته است. به گونه‌ای که امریکا و چین بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های جهان را در اختیار دارند. در بین کشورهای با توانایی بالای پالایش نفت، ایران رتبه دهم را دارد و روزانه می‌تواند ۲.۹ میلیون بشکه نفت را به فرآورده تبدیل کند. کارشناسان پس از تحریم سال‌های ابتدایی دهه نود همواره بر این موضوع تاکید می‌کردند که باید ظرفیت پالایشی در ایران بیش از پیش افزایش یابد تا هم فروش «نفت خام» کمتر شود و هم امریکا بهانه و دلیلی برای تحریم و فشار سیاسی بر ایران نداشته باشد. زنگنه در خصوص رویکرد به پالایشگاه‌سازی در وزارت نفت و مخالفت او با توسعه پالایشگاه‌ها نیز گفت: «گر کسی مخالف پالایشگاه‌سازی است، چگونه تولید روزانه بنزین کشور را از ۵۲ میلیون لیتر به روزانه ۱۱۰ میلیون لیتر می‌رساند، پس اگر موافق پالایشگاه‌سازی بودند چه می‌کردند؟» وزیر نفت با تاکید بر این موضوع که اقدام‌های وزارتخانه متبوعش در پالایشگاه‌سازی بسیار مهم و بزرگ است، گفت: «نمونه توجه به پالایشگاه‌ها، توسعه پالایشگاه تبریز، اصفهان و بندرعباس، آبادان و ستاره خلیج‌فارس است.»