آخرین شب فصل پاییز و نخستین شب زمستان که طولانی‌ترین و تاریک‌ترین شب سال است را یلدا می‌نامند و مردم ایران از دوران قدیم تاکنون این شب را بهانه‌ای برای برگزاری دورهمی‌های خانوادگی و فامیلی و شادی و سرور قرار می‌دهند و تا پاسی از شب به بیان خاطرات و قصه گویی می پردازند و شب خوشی را سپری می‌کنند.
شب یلدا و تاریخ دقیق آن
در روز ۳۰ آذر که آخرین روز پاییز است از زمان غروب آفتاب تا طلوع آفتاب روز بعد یعنی اول دی ماه که نخستین روز زمستان نیز هست را یلدا می نامند.
ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام شب یلدا را جشن می گیرند و این شب در نیم کره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن زمان به بعد روزها طولانی‌تر و طول شب ها کوتاهتر می‌شود و به خاطر طولانی بودن شب یلدا از دیگر شب‌ها، آن را مقدس می شمارند.
معنا و ریشه یلدا
کلمه یلدا به معنای تولد و ولادت است و منظور از یلدا که ریشه سریانی دارد به منظور تولد خورشید(میترا) است.
رومیان قدیم آن را ناتالیس آنایکتوس به معنای ولادت مهر شکست ناپذیر می نامند و ابوریحان بیرونی در آن زمان شب یلدا را جشن میلاد اکبر نامگذاری کرده و منظور از میلاد تولد خورشید بوده است.
تاریخچه شب یلدا
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود یک سنت باستانی است و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می‌کردند.
در این باور یلدا روز تولد خورشید و بعدها تولد میترا و مهر است و نور، روز و روشنایی خورشید نشانه‌هایی از آفریدگار بود در حالی که در میان گذشتگان شب، تاریکی و سرما نشانه‌هایی از اهریمن بشمار می‌رفت.
مشاهده تغییرات مداوم شب و روز مردم را به این باور رسانده بود که شب و روز یا روشنایی و تاریکی در جنگ همیشگی به سر می‌برند و روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود در حالی که روزهای کوتاهتر نشانه‌ای از غلبه تاریکی بود.
یلدا برگرفته از واژه سریانی است به معنای میلاد و سریانی نام زبانی است که مردم سوریه و شمال عراق قبل از میلاد مسیح و تا چند قرن بعد از آن یعنی تا ظهور اسلام با آن صحبت می‌کردند و رابطه تنگاتنگ با زبان یونانی دارد.
ایرانیان باستان شب یلدا را شب تولد الهه مهر "میترا" می‌دانستند و به همین دلیل این شب را جشن می‌گرفتند و گرد آتش جمع می‌شدند و شادمانه رقص و پایکوبی می‌کردند.
در این جشن علاوه بر باقیمانده میوه‌هایی که انبار کرده‌اند، خشکبار، تنقلات و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس و آیینی ویژه‌ای که آن را "میزد" می‌نامیدند، استفاده می‌کردند.
"میزد" نذری یا ولیمه‌ای بود غیرنوشیدنی مانند گوشت، نان، شیرینی و حلوا که در جشن‌های ایرانیان باستان استفاده می‌شده و یکی از باورهای رایج بین مردم آن دوران نیز این بوده که در شب یلدا، قارون (ثرتمند افسانه‌ای) با پوشش هیزم‌شکنان به در خانه‌ها می‌آید و به مردم هیزم می‌دهد و این هیزم‌ها در صبح روز بعد از شب یلدا به شمش زر تبدیل می‌شود بنابراین باورمندان به این باور شب یلدا را تا صبح به انتظار از راه رسیدن هیزم‌شکن بیدار می‌ماندند و مراسم جشن و سرور و شادمانی برپا می‌کردند و تولد خورشید را به نظاره می‌نشستند.
همچنین مردم روزگاران گذشته که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می داد و در طول سال با سپری شدن فصل ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
مردم متوجه شدند در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می توانستند استفاده کنند و این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند.
مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی و هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاهتر می شوند از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند.
به همین منظور در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می شد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha "سَرِدَ" یا "سَرِذَ" که مفهوم "سال" را افاده می کند، خود به معنای "سرد" است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.
یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.
ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه کوه های البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید می نشستند. برخی در مهرابه ها (نیایشگاه های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شب هنگام دعایی به نام «نی ید» را می خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده است.
روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان، می خواندند و به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود (خرمدینان، این روز را خرم روز یا خره روز می نامیدند).
خورروز در ایران باستان روز برابری انسان ها بود در این روز همگان از جمله پادشاه تاج و تخت شاهی خود را بر زمین گذاشته و لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و در سپیده دم به دشت می رفتند و بر روی فرش سفیدی می نشستند و نگهبان ها و برده ها و خدمت کاران همه مانند دیگر مردم عادی در آن شب زندگی می کردند و به خوشی و عیش و نوش می پرداختند و کسی حق دستور دادن به دیگری نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت در این شب شاه و گدا وزیر و خدمت کار همه یکسان بودند و تبعیضی بین هیچکس نبود.
در این روز جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود و این موضوع را نیروهای متخاصم با ایرانیان نیز می دانستند و در جبهه ها رعایت می کردند و خونریزی به طور موقت متوقف می شد و بسیار دیده شده که همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی و صفا تبدیل شده است.
در این روز بیشتر از این رو دست از کار می کشیدند که نمی خواستند احیانا مرتکب بدی شوند که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می شمرد. ایرانیان به درخت سرو به چشم مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می نگریستند و در خورروز در برابر آن می ایستادند و عهد می کردند که تا سال بعد یک «سرو» دیگر بکارند.
شب یلدا در کشورهایی مانند پاکستان، تاجیکستان و افغانستان نیز جشن گرفته می‌شود.
میوه ها و خوراکی های مرسوم در شب یلدا
تزئینات شب یلدا و خوراکی ها و میوه هایی که هنگام پذیرایی از مهمانان در جشن شب یلدا صورت می گیرد از دیگر ملزومات این شب است.
آجیل های مخصوص شب یلدا که به آجیل مشکل گشا نیز معروف هستند از بادام، تخمه و پسته و گردو تشکیل شده و میوه هایی که در این شب استفاده می شود باید دارای دانه های ریز باشند که نشان از برکت و باروری است.
وجود انار، هندوانه،سیب قرمز و لبو در شب یلدا حکایت از نماد سرخی خورشید نیز در این شب دارد.
هندوانه یکی از میوه های محبوب تابستانی است که براساس باور ایرانی‌ها خوردن آن در شب یلدا باعث می شود که در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر مردم غلبه نکند.
انار نیز نمادی از شادی و زایش است که با خوردن آن در شب یلدا انرژی و جانی تازه می‌گیریم.
آیین و رسوم شب یلدا
شاهنامه خوانی و فال حافظ گرفتن یکی از آئین‌های ایرانیان در شب یلدا است.
در این شب بیش از هر زمان دیگری شعرهای حماسی شاهنامه و عاشقانه‌ها و عارفانه‌های حافظ خوانده می شود و با آرزویی در دل، تفال بر دیوان حافظ زده می شود.
یکی دیگر از آداب این شب استخاره با قرآن است تا برکت زندگی خود را دوچندان کنند و شعرخوانی و داستان خوانی که معمولا مسن‌ترها برای همه تعریف می‌کنند.
رسم هدیه شب یلدا برای نوعروسان
شب یلدا برای دخترانی که به تازگی ازدواج کرده‌اند یا در نامزدی و عقد به سر می‌برند، حال و هوای دیگری دارد.
براساس سنت‌های ایرانی، رسم بر این است که در بلندترین شب سال تازه دامادها برای نوعروس خود طبق پیش‌کشی می‌برند و خانواده عروس خود را برای پذیرایی از خانواده داماد آماده می‌کنند و در این میان هدایایی هم از طرف خانواده داماد به عروس تقدیم می‌شود.
هدایایی که در شب چله خانواده داماد برای تازه عروس در نظر می‌گیرند، در بیشتر فرهنگ‌ها تقریبا به یک شکل است و آجیل و میوه‌های تزیین شده پای ثابت هدایای شب یلدا هستند که به شکل‌های زیبایی تزیین می‌شوند.
شب یلدا معروف به شب چله در سیستان و بلوچستان
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا در مورد آداب و رسوم مردم این منطقه در شب یلدا اظهار داشت: شب آغاز زمستان، با نام "شب چله" در سیستان یا همان شب یلدا در فرهنگ ایرانیان نام برده می‌شود که در هر منطقه‌ای رسم و رسوم خاص خود را دارد.
مهدی ارباب‌نیا گفت: در سیستان ۲ چله، چله کوچک که اصطلاح قدیمی آن "چله خرد" و چله بزرگ که به "چله کلو" معروف است و این چله کوچک و بزرگ از اول دی ماه آغاز می‌شود و تا ۱۰بهمن ادامه دارد.
وی افزود: شب اول دی ماه بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین شب سال و آغاز انقلاب زمستانی در تقویم ایرانی شناخته شده است.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: در این شب کوچکترها به دیدن بزرگترها رفته و پای داستان‌های آنان که به آن «آسوکه» (قصه) می‌گویند، نشسته و شاهنامه خوانی و فال حافظ یک پای ثابت این شب بوده است.
وی گفت: مردم در شب چله شیرینی‌هایی مانند ستو، شیرینک و حلوا و انواع تخمه‌های هندوانه، خربزه، عناب و پسته را فراهم و شب را تا صبح به گفت و گو و شادی سر می‌کنند.
ارباب‌نیا افزود: خوردنی خوشمزه و زمستانه دیگری که برای این شب آماده می‌شد، دوشو (دوشاب) نام دارد که از ترکیب خرمای خوب مضافتی به همراه روغن زرد حیوانی که در یک مشک آماده برای این شب رسانده می‌شد و البته انواع تخمه‌های شور هندوانه و خربزه و انار سیستان که در یک سفره بزرگ در این شب گذاشته می‌شود از دیگر تنقلات شب چله است.
وی بیان کرد: در بعضی مناطق استان به جای آجیل های امروزی گندم بریان به همراه قلیفی، کماچ، تَجگی، طیفی، خرمالندو برسر سفره خودنمایی می کند و حتی تخمه شب های سرد زمستان، تخمه ناب هندوانه سیستانی است.
افزایش نظارت بر بازار میوه و آجیل شب یلدا
مدیرکل تعزیرات حکومتی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: با توجه به نزدیک شدن به ایام پایانی فصل پاییز و درپیش بودن شب یلدا و افزایش تقاضا برای خرید میوه، شیرینی، آجیل و خشکبار به تمامی همکاران در سطح استان افزایش نظارت‌ها بر بازار ابلاغ شده است.
حیدر میرزایی گفت: به مناسبت شب یلدا ۲ اکیپ در سطح بازار صبح و عصر مکان‌های هدف شامل قنادی‌ها، خشکبارها و میوه و تره‌بار را با همکاری دستگاه‌های مختلف از جمله دادستانی، صنعت، معدن و تجارت، نیروی انتظامی و اتاق اصناف در گشت‌های مختلف کنترل می‌کنند.
وی افزود: در شهرستان‌هایی که اداره تعزیرات حکومتی فعال است نیز یک اکیپ در حال بازرسی از بازار شب یلدا است و شهرهایی که این اداره در آنجا دایر نیست توسط اداره صنعت و معدن کنترل می‌شود و یا اکیپ‌هایی از سوی تعزیرات برای بازرسی به آنجا اعزام می‌شوند.
مدیرکل تعزیرات حکومتی سیستان و بلوچستان بیان کرد: گزارش‌های شهروندان به سامانه‌های ۱۳۵ در اولویت کاری قرار دارد و تمام تلاش همکاران ما بر این است تا در کوتاه‌ترین زمان علاوه بر پیگیری شکایات و گزارش‌ها، اقدامات صورت گرفته به شهروندان نیز اطلاع رسانی شود.
اجرای طرح نظارتی شب یلدا در سیستان و بلوچستان
معاون نظارت، بازرسی و حمایت از مصرف ڪنندگان سازمان صمت سیستان و بلوچستان گفت: طرح نظارتی شب یلدا از ۲۵ تا پایان آذرماه در راستای احقاق حقوق مصرف ڪنندگان ، حفظ آرامش ، تمرڪز بازرسی ها برڪالاهای پرتقاضا و جلوگیری از سوء استفاده عوامل سودجو در این استان درحال اجرا است.
محمد قاسمی اظهار داشت: این طرح طبق روال سال‌های گذشته و با عنایت به پیش بینی افزایش نامتعارف قیمت‌ها بویژه انواع آجیل، شیرینی، میوه و تره‌بار از تاریخ اعلام شده به دلیل افزایش تقاضا با ایجاد هماهنگی بین دستگاه های مرتبط (تعزیرات حکومتی، مجامع امور صنفی و اتحادیه های مربوطه ) و همچنین بهره گیری از ظرفیت و توان بازرسان اصناف و سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، عملیاتی شده است.
معاون نظارت، بازرسی و حمایت از مصرف ڪنندگان سازمان صنعت، معدن و تجارت سیستان و بلوچستان اظهار داشت: هم استانی‌های عزیز می توانند گزارشات خود را در خصوص تخلفات اقتصادی از جمله گرانفروشی، کم فروشی و تقلب، احتکار، انبارهای بی نام و نشان و غیره از طریق مراجعه به سامانه ۱۲۴ و اپلیڪیشن آپ و همچنین تماس تلفنی باشماره ۱۲۴ ستادخبری سازمان در طول شبانه روز ( ازساعت ۶صبح الی ۱۳ و ۱۶ الی ۱۹ پاسخگویی اپراتور واز ساعت ۱۹ به بعد از طریق تلفن پیامگیر ویا با حضور در محل سازمان به حوزه ستادخبری بصورت حضوری وکتبی گزارشات خود را ارائه کنند و پس از اخذ گزارش، بازرسان این سازمان سریعاً اقدام به بررسی واعلام نتیجه گزارش ( متخلف – غیرمتخلف) نموده که پس از آن طی تماس با شاکی نتیجه گزارش اعلام خواهد شد.