کشور ایران از روزگاران کهن به‌عنوان یکی از گهواره های تمدن مطرح بوده و مراسمات بسیاری به مناسبت های مختلف در آن برگزار می شد که یکی از آیین های دیرپا در آن شب یلدا است.
بازشناسی عناصر فرهنگی شب یلدا ما را با فرهنگ کهن این مرز بوم بیشتر آشنا می‌کند با نگاهی به مفهوم " چیلله" در زبان و فرهنگ آذری می بینیم کمان دارای زه و چله نهایت کشش زه است اما از چیلله گئجه سی که در آخر برج قوس ( پاییز) اتفاق می افتد به مفهوم نهایت کشش و نقطه اوج از واژه چیلله پی می بریم.
ایرانیان برای فصل گرما و سرما چله تعیین می‌کنند چله تابستان ( یایین چیلله سی) در وسط تابستان اتفاق می افتاد و وقتی گفته می شود قیشین چیلله سی به معنای کشیدگی نهایی سرما و حتی شاید تاریکی شب است.
سوز و سرما همیشه نماد سختی و دشواری بوده و آدمی برای مقابله با این نماد تلاش کرده بی ابزار نماند درست در اولین شب زمستان و آخرین روز پاییز که راهی طولانی و سخت با سوز سرما را در مقابل دارد روحیه اجتماعی اش به کمکش می آید تا از سختی این راه بکاهد و از انسان های اطرافش برای ایجاد فضایی گرم و آمادگی روحی کمک می طلبد تا با آمادگی روحی و ذهنی بیشتری این مسیر را طی کند از این رو ایرانیان با فرهنگ و تمدن نزدیک به چند هزار سال است که شب چله (یلدا) آخرین شب پاییز را درکنار یکدیگر جشن می‌گیرند.
در این شب براساس سنت دیرینه، همه افراد خانواده دور هم و یا در خانه بزرگ فامیل جمع می‌شوند که مهمترین رسم این دورهمی خوردن هندوانه (قارپوز) و انار است که بین قار و نار و قارپوز ( برف و انار و هندوانه ) رابطه وجود دارد و با خوردن هندوانه، انار و سایر میوه‌ها و آجیل، سرمای فصل زمستان را از خود دور می‌کنند.
در بررسی فلسفه وجودی شب یلدا به دیدار یکی از فرهیختگان، شاعر معاصر و فرهنگ شناس ابهر استاد سعید بداغی رفتیم تا ضمن آشنایی با آیین و رسوم مردم ابهر در شب یلدا ریشه اصلی و علت گرامی داشتن این شب را جویا شویم.
انسان روشنایی را مقدس و تاریکی را شوم می داند
سعید بداغی در بیان فلسفه وجودی شب یلدا در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اینگونه سر سخن را باز کرد: ایرانیان قدیم آتش را عنصری پاک می دانستند چراکه این نیاز انسان ها بوده است و به کمک گرما و نور می توانستند چرخ زندگی را بچرخانند به این دلیل روشنایی در دیدگاه آنها نیازی مقدس و تاریکی مسله ای وهم انگیز و تقریبا دشمن زندگی انسان ها محسوب می شده به این دلیل در میان نیاکان ما روشنایی مقدس و تاریکی وهم انگیز و شوم بوده است.
وی تصریح کرد: موضوع چله و یا شب یلدا از این عقیده پدید آمده است که چون انسان های نخستین سال ها به وسیله مبارزه با طبیعت چنان در سختی بوده اند که می بایستی گرما و نور به فریاد آنها می رسید از این رو که پس از یلدا به دقایق روشنایی روز افزوده می‌شد این شب را به شادمانی سپری می‌کردند.
بداغی اظهار داشت: از آنجا که پس از شب یلدا به ساعات روز و روشنایی افزوده و از زمان شب و تاریکی کاسته می‌شود به این دلیل شب یلدا مرز و نقطه شکست تاریکی از روشنایی است و برای این پیروزی جشن برپا می شده است.
این فرهنگ شناس تصریح کرد: در گذشته افزایش ساعات روز و گرما به علت کاهش سختی های زمستان موجب شادی نیاکان ما بوده و مراسم شب یلدا در میان آریایی ها جشن گرفته می شد.
این شاعر معاصر با ابراز خرسندی از اینکه آیین و فرهنگ کهن شب یلدا همچنان پابرجاست، تاکید کرد: وقتی شب های یلدای گذشته را با امروز مقایسه می کنیم به خاطر امکانات امروزی خوشحالیم هرچند از آنجا که زندگی ها و روابط امروزه بیشتر رنگ بوی مادی گرفته است حسرت صمیمیت و صفای آن ایام را در دل داریم.
وی عنوان کرد: در گذشته بزرگان از جایگاه و احترام بسیار رفیعی برخودار بودند و فرزندان در جوار پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها دور کرسی با زانو ادب می نشستند و با تنقلات محلی و داستان سرایی بزرگان این شب را در انتظار طلوع خورشید سپری می کردند.
وی ادامه داد: بیشتر مردم در آن زمان بی سواد بودند و ادبیات و داستان ها بصورت شفاهی و سینه به سینه منتقل می شد، قصه گویی و داستان سرایی از زبان بزرگان برای همه جذابیت بسیاری داشت و بیشتر این داستان ها از شاهنامه فردوسی و قصص قرآنی نقل می شده است و ریشه شاهنامه خوانی و فال حافظ از این آیین ها برگرفته شده است.
بداغی در زمینه فلسفه مصرف میوه ها و تنقلات خاص شب یلدا به ویژه هندوانه، اظهار داشت: جامعه آن زمان بیشتر جامعه دهقانی و کشاورز بوده و به نظر می رسد نگهداری میوه هنداونه برای شب یلدا به نوعی نماد تبحر و چیره دستی دهقان و کدبانوی منزل است و از سویی هندوانه و انار قابلیت تبدیل شدن به خشکبار را ندارد و میوه خارج از فصل و به اصطلاح در این روزها اشرافی محسوب می شده است.
این فرهنگی بازنشسته تاکید کرد: در شهر ابهر تنقلاتی مانند هندوانه، انار، کشمش، گردو، بادام،به ،گندم برشته(قورقا) و کدوحلوایی بعنوان دسر همچنین انگورهای پاییزه محلی ابهر که بر شاخه های خشک درختان سنجد در خانه آویزان می کردند و برای شب یلدا نگه می داشتند از تنقلات مرسوم آن روزگار بوده و هست.
وی اظهار داشت: از دیگر رسوم این منطقه می توان به احترام عزا اشاره کرد که اگر عضوی در خانواده ای از دنیا برود و در شب چله سال جاری حضور نداشته باشد اقوام به دیدار آن خانواده برای دلداری و تسلی می روند.
وی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از رسوم منطقه جشن چله برای نو عروسان است که خانواده داماد تحفه هایی را تهیه و به خانواده عروس پیشکش می کنند که پیدا کردن هندوانه شیرین و مرغوب از مشقت های تازه داماد است و در گذشته نوعی حلوای مخصوص که از شیره انگور تهیه می شد بعنوان شیرینی جشن چله داماد کام اقوام را در این شب به یاد ماندنی شیرین می کرد.
بداغی بیان کرد: زوج‌های جوان از جشن شب یلدا درس بگیرند که زندگی گرمی و سردی های بسیار دارد و باید در کنار هم از سختی زندگی بر آیند.
این شاعر معاصر با اشاره به تاثیر یلدا در ادبیات تصریح کرد: در آثار شعرا و متون ادبی کهن و معاصر شب چله و یلدا از حساسیت برخوردار بوده است و برخی از شاعران و دانشمندان سعی کرده اند در آثار خود از جشن شب یلدا در وصف زیبایی های این آیین کهن و درس های آن قلم فرسایی کنند که ما نیز خود را موظف به انجام مسؤولیت در قبال آیین و فرهنگ دانسته و به زبان شعر سعی در اشاعه این مهم داشته ایم.
وی عنوان کرد: ابوریحان بیرونی از جشن روز اول دی ماه، که آن را خرم روز می نامند، در دستگاه حکومتی و پادشاهی یاد می کند و نامی از شب یلدا در میان نیست، که می توان به دلیل خانوادگی و همگانی و غیر رسمی بودن آن دانست.
وی افزود: شب یلدا اهمیت دادن به زمان و دانش گاهشماری ایرانیان باستان را نیز نشان می‌دهد و از سویی شب یلدا پایان چشم انتظاری جامعه کشاورز آن زمان بوده چرا که بیشتر دام ها در فصل زمستان فارغ می‌شدند که نوید افزایش درآمد، منبع غذایی و شیر بوده است.
به گزارش ایرنا، امروزه نمود برگزاری آیین و رسم شب یلدا را می‌توان در روزهای بیست و نهم و سی ام آذرماه، در بازارها و فروشگاه های میوه و آجیل فروشی ها دید، این خریدها تا پاسی از شب یلدا ادامه دارد. آیین ها و آداب و رسوم هر ملت، سازنده عناصر فرهنگی جامعه محسوب می شوند.
تنوع و تعداد آیین ها و آداب و رسوم دلیل غنای فرهنگی یک جامعه است. در روزگار بحران هویت یکی از راه‌های حفظ هویت فرهنگی، بازگشت به آیین ها و آداب و رسوم سنتی و فولکلوریک است.
از عناصر قابل توجه در مراسم شب یلدا می توان به پیوند و رابطه انسان با انسان و همچنین رابطه انسان با جهان طبیعت و نظام آفرینش اشاره کرد.
شبی که کدورت ها را باید کنار گذاشت و بر گرد یک کرسی و با حرارت و گرمای حضور افراد فامیل شبی خاطره انگیز را رقم زد. شبی که بهانه ای است برای آفریدن شادی ها. بهانه ای است که سرمای زمستان را با گرمای محبت ها و دوستی ها پیوند دهیم.
سرزمین ایران از دیر باز به عنوان یکی از گهواره های تمدن مطرح بوده است. بخصوص بعد از حضور دین اسلام در این سرزمین غنای فرهنگ ایرانی صد چندان شده است.