جشن شب یلدا نیز مانند نوروز و مهرگان از جمله جشن های تاریخی و تمدنی حوزه فارسی می باشد که در مرز و بوم افغانستان از جایگاه ویژه ای برخودار است. افغانستانی ها شب یلدا را با آیین های ویژه ای به صبح می رسانند تا خود شاهد پیروزی روشنایی بر تاریکی باشند.
تجلیل کنندگان جشن یلدا در افغانستان، سنتی دیرینه ای را که نیاکان شان گرامی داشته اند، حفظ کرده و برای تداوم آن تلاش می کنند.
به باور افغان ها بزرگداشت از سنت های فرهنگی و تمدنی حوزه فارسی که پیوند عمیق با آیین، اخلاق و فرهنگ مردم این سرزمین دارد، باید برای حفظ آن تلاش کنند.
یکی از استادان دانشکده زبان و ادبیات دری دانشگاه کابل اعتقاد دارد که یلدا یک حادثه و رخداد طبیعی است که از روزگاران کهن، در میان مردم افغانستان به عنوان یک سنت، بزرگ داشت گردیده است.
«یونس طغیان ساکایی» می گوید که این شب بطور معمول در بین خانواده ها تجلیل می شده و یلدا پایان یک فصل و آغاز فصل دیگر است که آفتاب یک گردش مکمل را می پیماید و به جای می رسد که این سال دوباره آغاز می شود.
ساکایی باور دارد که این آغاز دوباره به معنی جشن نو شدن است.
این استاد دانشگاه می گوید که مردم این سرزمین از طرف روز همواره در تلاش کار و زحمت بوده و جشن های خود را بطور معمول از طرف شب برگزار می کرده اند، به علت اینکه یلدا طولانی ترین شب سال است، در این شب فرصت گفت وگو و دید و بازدید برای خانواده ها را بیشتر فراهم می کرده است.
ساکایی گفته است که پس از پایان فصل کار و زحمت های خزانی و رسیدن فصل زمستان و بیکاری مردم زندگی نو را آغاز می کردند و یلدا مظهر همین مسئله است.
استاد دانشگاه کابل با تأسف می گوید که در این سرزمین کسانی هستند که همواره با داشته های تاریخی و تمدنی این مرز و بوم در تقابل بوده و برای نابودی آن تلاش می کنند.
وی از جشن نوروز به عنوان مثال یادآوری می کند که با نزدیک شدن فصل بهار و رسیدن نوروز آن را حرام دانسته و برای مانع شدن برگزاری جشن آن، از عنوان های مختلف استفاده می کنند.
به باور ساکایی اگر مردم این سرزمین فرهنگ و رسوم گذشته خود را فراموش کنند و آن را از ادبیات فرهنگی و سنتی خود پاک کنند دیگر بی پیشنه خواهند شد.
وی تأکید می کند که اسلام فرهنگ عمومی همه جوامع اسلامی است اما هر کشوری فرهنگ ویژه ای خود را نیز دارند که در کنار اسلام آن را حفظ کرده اند.
استاد زبان و ادبیات دری افغانستان باور دارد که یلدا به معنی جشن حوزه تمدن فارسی مربوط حوزه بزرگ ایران باستان می شود که سرزمین وسیع را در بر می گرفت و افغانستان در مرکز و هسته آن تمدن قرار داشت.
به گفته وی ایران قدیم از دریای سند تا دریای دجله است و مرکز ایران قدیم، شهر بلخ باستانی بوده است که در شمال افغانستان موقعیت دارد.
به باور ساکایی اگر ما گذشته خود را نفهمیم، آینده خود را نیز رقم زده نمی توانیم.
قنبرعلی تابش یکی از شاعران شناخته شده افغانستان نیز می گوید که یلدا، واژه سریانی و به مفهوم زایش نور است.
به باور تابش تمام جشن های ایران باستان ماهیت طبیعی دارد که یلدا، نوروز و جشن مهرگان از آن جمله هستند.
این شاعر افغان گفته است که در ایران باستان و مشرق زمین، تمدن بر اساس کشاورزی استوار شده است. شاهکار طبیعت یا آنچه که باعث زایش در طبیعت می‌شود، آفتاب است.
به گفته وی مردم ایران باستان به اهمیت آفتاب پی برده و با تجربه دریافته بودند که اول دی ماه روز به طرف طولانی شدن می رود و آفتاب بعنوان یک کودک دوباره از دل تاریکی متولد می شود.
تابش می گوید که براساس نوشته های «ابوریحان بیرونی» دلیل برگزاری این جشن همین پیروزی روشنی بر تاریکی یا روز بر شب است.
«صاحب نظر مرادی» یکی دیگر از کارشناسان مسائل فرهنگی ـ تاریخی افغانستان به این باور است در بین «زرتشتیان» ایران باستان، سفره شب یلدا شامل میوه‌های تازه و خشک بود که به افتخار پیروزی «اهورا مزدا بر اهریمن» و یا غلبه روشنایی بر تاریکی ترتیب می یافت.
به گفته مرادی افغان ها این شب را با خوردن میوه های تازه مانند هندوانه و انار و آجیل جشن می گیرند و مقوله ای وجود دارد که کسی اگر در شب یلدا هندوانه مصرف کند از گرمی تابستان در امان می ماند و تشنه نمی شود.
این کارشناس فرهنگی افغان باور دارد که این شب نمادین است که دراز ترین عمر سیاهی به پایان می رسد و بعد از این روزهای دراز و نور و روشنی بر ظلمت و تاریکی پیروز می شود.
به گفته وی در این شب از محصول دسترنج کشاورزان نیز قدردانی می شود و استفاده از هندوانه به همین معنی است که دستاورد کشاورزان را پاس بدارند و همچنین مصرف هندوانه پایان خزان را نیز خبر می دهد یعنی توانایی رویش بر بی حاصلی غلبه می کند و دیگر فصل رویش و تولید محصولات کشاورزان روبرو قرار می گیرد.
طی سال های اخیر مردم افغانستان باردیگر به تجلیل از شب یلدا روی آورده و با گذشت هرسال جشن شب یلدا گسترده می شود و امسال نهادهای فرهنگی در کابل برای شرکت در این جشن تاریخی در صفحات اجتماعی فراخوان داده اند.