سفالگری یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیاست و باید گفت ساخت سفال در ایران سابقه‌ای طولانی و درخشان دارد و با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص این سرزمین که در محل تقاطع تمدن‌های باستانی و مسیر کاروان‌های مهم واقع شده بود، تقریباً در هر بخشی از ایران در زمان‌های مختلف ساخت سفال رواج داشته و یکی از این نقاط سفال شهر باستانی جرجان است که با قدمتی کهن به دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی برمی‌گردد.
بررسی آثار به دست آماده از بخش‌هایی از جرجان قدیم، نوید یک فضای بسیار پیشرفته کارگاهی و تنوع تکنیکی در حوزه سفالگری را می‌دهد و از سفال این شهر تاریخی که خرابه‌های آن اکنون در سه کیلومتری غرب شهر گنبدکاووس محل کاوش و مطالعه باستان‌شناسان است به عنوان گنجینه‌ای خفته در خاک با قدمتی کهن نام برده می‌شود که گویای گذشته روشن و پررونق هنر سفال در این منطقه است.
به گفته عبدالمجید نورتقانی مدیر پایگاه میراث شهر جرجان، شهر باستانی جرجان را می‌توان در زمره شهرهای صنعتی قلمداد کرد که در سطح منطقه‌ای با شهرهای نیشابور، ری و آمل رقابت داشته که دلیل این امر رشد فزاینده کارگاه‌های آجرپزی، سفالگری، فلزکاری و شیشه‌گری بوده که در کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شده است.
وی می‌گوید: تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد شکل‌گیری و توسعه کارگاه‌های صنعتی در کنار معابر اصلی شهر و رونق و درخشش بخش‌های صنعتی جامعه، بازخورد موثری در بین اقشار هنرمند و اصناف به وجود آورده و موجب فعالیت بیشتر اقتصادی آنان شد که این امر در پیچیدگی فناوری تولیدات سفالگری شهر به وضوع قابل مشاهده است.
وی افزود: جرجان به گواه یافته‌های سفالی یکی از مراکز تولید سفال زرین‌فام بوده که به دلیل داشتن لعاب طلایی از شاهکارهای فناوری در تاریخ صنعت و هنر سفالگری به حساب می‌آید و سبک سفالینه‌های زرین‌فام جرجان شهرت جهانی دارد.
نورتقانی خاطرنشان کرد: سفال جرجان زینت‌بخش برخی از موزه‌های دنیا شده و قرارگرفتن سفال‌های این شهر در ویترین موزه‌های دنیا اعتبار خاصی به این موزه‌ها بخشیده است.
با توجه به این گذشته روشن و پر رونق، بررسی وضعیت فعلی هنر سفال در این منطقه گویای این نکته است که هنر سفالگری در منطقه شرق گلستان برای دستیابی به گذشته با شکوه و پررونق خود به ویژه در شهر تاریخی جرجان در دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی، نیازمند نگاه ویژه مسئولان حوزه میراث فرهنگی و ایجاد کارگاه‌های تخصصی است.
گام‌های نخست برای احیا سفال جرجان
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گنبدکاووس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا می گوید که در گذشته به دلیل کم بودن تعداد هنرمندان سفالگر، بحث پیگیری احیای سفال جرجان کمرنگ بود اما امروزه حدود ۱۰ هنرمند به عنوان تولیدکننده سفال در این شهرستان مشغول فعالیت هستند که روی همگی آنان برای کمک به احیای این اثر ارزشمند حساب می‌کنیم.
مریم آق‌آتابای افزود: با هدف احیای سفال جرجان و با هماهنگی معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی گلستان مبلغ ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار در سال ۹۸ برای ایجاد و تجهیز کارگاه سفالگری تخصصی در این شهرستان با عنوان خانه سفال جرجان تخصیص یافت و در آینده‌ای نزدیک به بهره‌برداری می‌رسد.
وی ادامه داد: با توجه به پیشینه تاریخی شهر جرجان در بحث سفالگری که جزو یافته‌های باستان‌شناسان هم محسوب می‌شود و با هدف احیای سفال جرجان، از هنرمندان متخصص و صاحبنظر این رشته دعوت کردیم تا با حضور در خانه سفال جرجان بر روی فنون این صنعت کار کنند.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گنبدکاووس اضافه کرد: ایجاد سایت موزه در شهر باستانی جرجان در جوار امامزاده یحیی بن زید(ع) و راه‌اندازی کوره‌های سفال‌پزی اکتشافی در باستان‌شناسی‌های انجام شده در این سایت موزه می‌تواند برای جذب توریست و گردشگر موثر باشد و همچنین زمینه حضور سفالگران حرفه‌ای برای انجام کارهای پژوهشی را فراهم کند.
آق‌آتابای تاکیدکرد: در حال پیگیری هستیم تا در کمیته برنامه‌ریزی شهرستان از محل اعتبارات سال ۹۹، زمینه ایجاد سایت موزه جرجان فراهم شود.
وی افزود: برای آغاز کار، خانه سفال جرجان در فضایی حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ مترمربع در محل پایگاه میراث شهر جرجان راه‌اندازی می‌شود و تلاش داریم تا فضایی بیشتری به این کارگاه به عنوان یک مرکز تخصصی سفال در کشور اختصاص دهیم.
وی افزود: در جوار امامزاده یحیی بن زید(ع) در حریم شهر جرجان فضای خوبی وجود دارد که امیدواریم مسئولان با اختصاص این فضا برای ایجاد مرکز تخصصی سفال موافقت کنند.
سیدحسین طباطبایی‌نژاد متخصص حوزه سرامیک و سفالگری نیز در گفت و گو با ایرنا علت مطرح نشدن سفال جرجان به اندازه سایر عناوین در حوزه سفال را ضعف زیرساخت ها و مدیریت گردشگری در استان عنوان کرد و گفت: تا زمانی که زیرساخت‌های حوزه گردشگری فعال نشود هیچ کدام از طرح‌های مد نظر برای برندسازی سفال جرجان به نتیجه نخواهد رسید.
وی ادامه داد: به عنوان نمونه تقویت زیرساخت‌های گردشگری در تبریز باعث تبدیل شدن یک خانه قدیمی به کارگاه سفال زنده برای تولید، آموزش و برپایی نمایشگاه سفال شاخص برادران قابچی با یک بدنه و لعاب مشخص و فرم‌های متنوع شده و در کاشان، اصفهان و یزد هم با تقویت گردشگری روند به همین منوال طی شده است.
وی با مقایسه سفال تبریز و جرجان، خاطرنشان کرد: در تبریز تنها با یک نمونه سفال مواجه هستیم اما حوزه سفال جرجان به لحاظ تکنیکی به قدری وسیع است که نگران هستیم چیزی که به مرحله تولید می‌رسد، کاریکاتور آن چیزی باشد که در گذشته وجود داشته است.
این هنرمند می‌گوید: راه اندازی خانه سفال جرجان در آینده‌ای نزدیک با همکاری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس می‌تواند به روند فعالیت آزمایشگاهی و ساخت قطعاتی برای شناسایی فرمولاسیون بدنه و لعاب‌ها به عنوان زیرساخت‌های اساسی حوزه سفال با هدف احیا و گونه‌شناسی سفال این شهر باستانی کمک کند.
وی اساس نام‌گذاری این کارگاه تخصصی سفالگری به عنوان "خانه‌سفال جرجان" را راه‌اندازی یک برند دانست و گفت: تلاش می‌کنیم با دعوت از صاحبنظران و دانشجویان رشته‌های مختلف حوزه صنایع دستی مثل باستان‌شناسی و سرامیک برای استفاده از تجهیزات و امکانات این کارگاه، بتوانیم کارهای تحقیقاتی درستی در حوزه سفال منطقه انجام دهیم.
طباطبایی‌نژاد به عنوان مسئول خانه سفال جرجان، اظهارداشت: حرکت در مسیر احیای سفال جرجان با توجه به تنوع تکنیکی و گستردگی کار، در زمان کوتاه نتیجه‌بخش نیست، اما امیدواریم اگر به درستی پیش رود در سال‌های آینده بتوانیم به نتایج خوب مورد نظر در حوزه برندسازی سفال جرجان دست یابیم.
وجود تنوع تکنیک در سفال جرجان
این صاحبنظر در هنر سفالگری معتقد است: سفال جرجان تنها یک نمونه تکنیکی نیست بلکه بسته بسیار قدرتمندی از تکنیک‌های متنوع به حساب می‌آید، زیرا آثاری از ساده‌ترین لعاب‌ها تا لعاب‌های با کیفیت زرین‌فام به معنای داشتن جلای فلزی در این شهر باستانی کشف شده و باید گفت سفال جرجان همپای سفال نیشابور، ری و کاشان قدم برمی‌دارد و سفال جرجان هم به اندازه این اسامی بزرگ محسوب می‌شود اما متاسفانه کمتر به آن توجه شده است.
وی مهمترین رویکرد این کارگاه تخصصی را در مرحله نخست گونه‌شناسی سفال دانست و گفت: به مرحله تولید رسیدن سفال جرجان مساله پیچیده‌ای است چراکه سفال جرجان زمانی که زنده بود در جهت اهداف کاربردی یعنی استفاده‌های عمومی در قالب صنایع و ظروف روزمره تا سفال‌های فوق العاده نفیس مثل زرین فام، بسته به تقاضا، تولید و به بازار عرضه می‌شد، اما امروزه به طور حتم دیگر به آن معنا تقاضا وجود ندارد تا عرضه داشته باشیم.
وی با تصریح بر این نکته که فعالیت‌ها احیای سفال جرجان در آغاز راه است، تاکید کرد: در ابتدا لازم است مطالعات جدی‌تری در بحث تولید سفال داشته باشیم، تنوع سفال منطقه را بشناسیم ، مشخص کنیم کدام نوع می‌تواند امروز جایگاه کاربردی و کدام نوع جایگاه تزیینی پیدا کند و آنها را به صورت نمونه احیا کنیم، ممکن است این سفال به یک سوغاتی از شهر جرجان تبدیل شود یا بتوانیم در چند قسمت فعالیت کنیم.
طباطبایی با تاکید بر اینکه تهیه بانک سفال یکی از روش‌های موثر در بحث تولید سفال است، گفت: چیزی که می‌تواند سرنوشت احیای سفال منطقه را به سرانجام برساند، ایجاد بانک ویژه سفال شهر جرجان است و هم اینک داده‌های خام را داریم که باید کار مطالعاتی خوب بر روی این داده‌ها انجام شود تا به یک جریان اثربخش برسیم.
وی ادامه داد: اگر به شهر جرجان واقع در پیرامون امامزاده یحی بن زید(ع) سر بزنید غیرممکن است با جابجایی خاک، چهار تا پنج قطعه خرده سفال از انواع لعاب‌ها، تکنیک‌ها و فرم‌های مختلف نیرون نیاید و آثار کشف شده در جرجان حاکی از آن است که سفال این شهر دارای فرم و فیگوراتیو (هنرانتزاعی به معنی نمودی از دنیای واقعی) بسیار قدرتمند است.
این هنرمند می‌گوید: برای برند کردن سفال جرجان باید تقویت گردشگری و اختصاص کارگاه‌های تخصصی شخصی مستقل از جریان آزمایشگاهی و دولتی مانند کارگاه‌های فعال در شهر یزد مورد توجه قرار گیرد چرا که امروزه سفال‌هایی از ایران در بازارهای جهانی عرضه می‌شود که کاملا از کارگاه‌های مستقل و شخصی بیرون آمده باشد.
جابر شکاری یکی دیگر از هنرمندان عرصه سفالگری گنبدکاووس نیز می‌گوید: ایجاد خانه سفال جرجان برای احیای این هنر، اقدام خوبی است اما این قصه آن طور که باید و شاید به ثمر نخواهد رسید چرا که تعداد هنرمندان توانمند با تحصیلات آکادمیک در رشته سفالگری محدود است و بودجه اختصاصی به این مساله هم جواب‌گوی برنامه‌های بلندمدت نخواهد بود.
وی افزود: رییس میراث فرهنگی گنبدکاووس بارها از هنرمندان رشته سرامیک برای فعالیت در خانه سفال جرجان دعوت کرده در صورتی که همگی این هنرمندان بدون مشکل و حمایت در کارگاه‌های خود مشغول به فعالیت هستند و باید یک مشوق برای حضور در این کارگاه داشته باشند که از جمله این مشوق‌ها می‌تواند خرید محصولات تولیدی آنان در این محل با قیمت مناسب باشد.
وی یکی دیگر از این مشوق‌ها را فراهم کردن شرایط برای مدیریت بهتر ارائه سفال جرجان در بحث فروش، صادرات و تبلیغات دانست و از مسئولان خواست از روند احیای سرامیک جرجان تا به امروز مستندنگاری کنند.
این هنرمند از مسئولان میراث فرهنگی خواست انبار محل نگهداری سفال‌ها و سرامیک‌های شکسته کشف شده در حریم شهر جرجان را برای تحقیق در اختیار کارشناسان این رشته قرار دهند و با برگزاری نشست‌های مختلف زمینه تبادل نظر میان باستان‌شناسان و کارشناسان این حوزه را فراهم کنند.
یک کارشناس و صنعتگر صنایع دستی گنبدکاووس هم به خبرنگار ایرنا گفت: سفالینه‌های جرجان با نقش و نگار، لعاب و مواد اولیه خاص یکی از رشته‌های صنایع دستی بسیار قدیمی استان گلستان و این شهرستان است که برای حفظ پیشینه این رشته صنایع دستی نیازمند احیا و شناساندن آن به مردم هستیم و این امر جز با بازسازی نقش و نگارهای قدیمی سفالینه‌های جرجان محقق نمی شود.
مریم علی‌اکبری ادامه داد: میراث فرهنگی گنبدکاووس با هدف بازسازی و احیای نقش و نگارهای سفالینه‌های جرجان قرار است بزودی خانه سفال جرجان را افتتاح کند که راه‌اندازی این محل در نمایش سفالینه‌های آن دوران در عصر کنونی موثر است تا مردم به جای مراجعه به کتاب، با چشم خود این اثر هنر دست را مشاهده کنند.
وی ادامه داد: هنرمندانی که در زمینه سفال کار می‌کنند می‌توانند با استفاده از ظرفیت کارگاه تخصصی سفال جرجان و هنر خود، سفالینه‌های جرجان قدیم را بازسازی کرده و در معرض دید عموم قرار دهند.
این کارشناس با تاکید بر اینکه هر چیزی که قدمت داشته باشد قابل ارزشگذاری است گفت: در صورتی که نمونه‌ای از سفالینه‌های آن دوران بازسازی و احیا شود به طور قطع شاهد علاقه‌مندی سرمایه‌گذاران برای حمایت از عرضه این رشته صنایع دستی در بازارهای جهانی خواهیم بود.
شهر باستانی جرجان که بر اساس کشفیات باستان‌شناسی، سفالگری با مردم آن عجین بوده، واقع در سه کیلومتری غرب مرکز شهرستان ۳۵۰ هزار نفری گنبدکاووس و در جوار مرقد مطهر یحیی بن زید(ع)، یکی از شهرهای مهم قرون اولیه اسلامی به حساب می‌آید که بر اساس نوشته جغرافی‌نویسان چون اصطخری و ابن حوقل با شهرهای معروفی مانند ری و نیشابور قابل مقایسه بوده است.
به گفته کارشناسان، بیش از صدها محوطه و تپه باستانی در این شهر وجود دارد که تنها بخش اندکی از آنها شناسایی شده و داده‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی نشانگر آن است که این منطقه تمامی شرایط لازم برای تداوم فرهنگی را تا دوران اسلامی داشته و کشف سفالینه‌های مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد و عصر آهن در محلی به نام «حبی بلی » در محدوده شهر جرجان و در حاشیه رودخانه گرگان رود، شاهدی بر این مدعاست.
این شهر تاریخی که در زمان آبادانی یک هزار و ۲۰۰ هکتار مساحت داشت، به دلایل مختلف نظیر توسعه بخش کشاورزی، ساخت خانه‌های مسکونی و کاوش‌های غیر مجاز از بین رفته و به حدود ۲۵۰ هکتار کاهش یافته است.