حسین خواجه امیری معروف به ایرج، صدای ماندگار موسیقی اصیل ایرانی به شمار می رود که تاکنون بیش از ۲ هزار ترانه اجرا کرده است. ایرج صدایی به اصطلاح شش دانگ دارد؛ یعنی او می‌تواند با حنجره‌اش هر آنچه که از یک خواننده انتظار می‌رود، اجرا کند؛ زیرا حجم صدایش زیاد است. او شهرتش را در ابتدا وامدار رادیو و سپس مدیون سینمای پیش از انقلاب است. در آن زمان او برای اجرای ترانه‌های فیلم‌های ایرانی، دعوت شد. او ۱۰۵ ترانه برای فیلم‌های فارسی خواند. ماندگارترین اجراهایش ترانه فیلم‌های میلیونرهای گرسنه و گنج قارون هستند. محمدرضا شجریان صدای ایرج را متر و معیاری برای خوش‌صدایی می‌داند.
تخلص ایرج به سال هایی برمی‌گردد که او افسر ارتش بود و به سبب محدودیت هایی که در ارتش وجود داشت، حسین خواجه امیری نمی توانست با نام اصلی خود در برنامه های هنری و موسیقی حضور و اجرا داشته باشد. هنرمندی که به گفته علی جهاندار خواننده موسیقی سنتی تمامی شیوه های آوازی متعلق به خودشان بوده و کسی مانند ایشان نمی تواند تحریرهای آوازی را خالص اجرا کند. بعد از انقلاب به دلیل برخی محدودیت هایی که وجود داشت، ایرج نتوانست فعالیت خود را در عرصه موسیقی ادامه بدهد اما پا کنار نکشید و با برگزاری کنسرت های مختلف در شهرهای ایران همچنان حافظ سبک آوازی ایرج بود و هست. آخرین کنسرت این هنرمند که در شب یلدای ۱۳۹۷ خورشیدی برگزار شد در شیراز به همراهی سالار عقیلی بود. او در مراسمی که به مناسبت سالروز تولدش برگزار شده بود در پاسخ به پرسش مجریان برنامه در خصوص آغاز فعالیتش در عرصه موسیقی گفت: از هفت سالگی هنر موسیقی را از پدرم آموختم و علاقه مند شدم، در واقع پدرم نخستین معلم من بود. آن زمان در خالدآباد نطنز زندگی می کردیم و بعد از پایان تحصیلات ابتدایی به تهران آمدم و در دبیرستان نظام تحصیل کردم و در دانشکده افسری، افسر شدم اما بعدها تقاضای بازنشستگی داشتم چرا که هنر را بیش از شغلم دوست می دارم.
تولد و تحصیلات
حسین خواجه امیری در ۱۱ دی ۱۳۱۱ خورشیدی در خالدآباد نطنز در خانواده‌ای هنرمند به دنیا آمد. پدربزرگش حاج ملا میرزا از خوانندگان بنام زمان ناصرالدین شاه بود. پدرش نعمت اله که از صدایی خوش و رسا برخوردار بود و ردیف می‌دانست، مدت‌ها او را تحت تعلیم خویش قرار داد. حسین در همان زمان در مراسم تعزیه‌خوانی شرکت می‌کرد و نزد تعزیه‌خوانانی که ردیف و دستگاه می‌دانستند به یادگیری آواز پرداخت.
وی پس از پایان تحصیلات ابتدایی به تهران رفت و در ۱۳۲۶ خورشیدی به مکتب ابوالحسن صبا راه یافت و ۲ سال پیاپی در حضور او دانسته‌های خویش را تکمیل کرد و به وسیله وی به رادیو ایران معرفی شد. در آن جا به اجرای برنامه با ارکستر ابراهیم خان منصوری پرداخت. وی پس از مدتی به دانشکده افسری رفت و شب‌های جمعه که فراغت داشت از ساعت ۷:۳۰ تا ۸ در برنامه ارتش شرکت و با ارکستر محمد بهارلو به اجرای برنامه می‌پرداخت.
موفقیت های ایرج ادامه داشت تا اینکه در ۱۳۳۶ خورشیدی به دعوت داوود پیرنیا بنیانگذار برنامه گلها به این برنامه راه یافت و در نخستین همکاری خود با این برنامه برگ سبز ۴۳ را در مایه شورابوعطا و با همکاری علی تجویدی، فرهنگ شریف و امیرناصر افتتاح خواند و از همان زمان همکاری‌اش را با برنامه گلها ادامه داد. از برنامه های استثنایی و شاخص ایرج، گلهای تازه شماره ۲۸ است که نه‌تنها در آثار خود او بی مانند است، بلکه نمونه آن در آثار دیگر آوازخوانان نیز یافت نمی شود. این برنامه در دستگاه ماهور است که بسیار بدیع و خلاقانه اجرا شده است. پیش‌درآمد این برنامه به نام اتود ماهور اثر داریوش دولتشاهی در ماهور است که فریدون شهبازیان آن را تنظیم و تکنوازی این اثر را حسین علیزاده در جوانی اجرا کرد. آواز این برنامه را ایرج در فضای تلفیقی از موسیقی کلاسیک غربی و ایرانی به اجرا درآورد که در این میان، پنجه و جواب آوازهای مرحوم پرویز یاحقی و منصور صارمی نیز رنگ دیگری به این برنامه بخشید. انتخاب مناسب شعر رمانتیکی از حافظ که در ادامه این نوشته آمده، زیبایی این آواز را دوچندان کرده است.
ایرج پدر احسان خواجه امیری خواننده و الیکا خواجه امیری نوازنده و مدرس پیانو است.
سبک و ویژگی های خوانندگی ایرج
علی شیرازی متخصص آواز درباره صدای ایرج می گوید: صدای ایرج با ویژگی هایی که آن را به عنوان و جایگاهِ صدای معیار در هنر خوانندگی ما نزدیک می کند، یکی از نزدیک ترین صداها به ذات آواز و موسیقیِ ایرانی است. در میان خوانندگانی که از ابتدای ورود پدیده ضبط موسیقی به ایران صدایشان به گوش رسیده، شاید فقط قمرالملوک وزیری در زیبایی و کمال و رسا بودنش در هنری به نام آواز، با ایرج قابل مقایسه باشد.
درباره قدرتِ صدای او بسیار می توان گفت؛ اما همین متخصص آواز، بارزترین نکته در شیوه صداسازی و صدادهی ایرج را در این می داند که او از تمام امکانات بالقوه حنجره اش سود می برد و آن را به فعل تبدیل می کند که بهترین الگو برای یافتن توانایی های حنجره و کشف صدای شخصی محسوب می شود. به طور کلی هر هنرجو یا آوازخوانی تا به همه حجم مفید صدای خود دست پیدا نکند، نمی تواند به ارایه کیفی ریزه کاری های خوانندگی از قبیل تحریر، غلت، نوانس، نقل مکان از اوج به بم و برعکس، گرم خوانی و بقیه جزییات در صدا دست یابد. کاری که ایرج آن را در بهترین حالت ممکن انجام می داد.
ایرج خاطره جالبی در این باره می گوید: روزی ماشین ام در راه مسافرت دچار نقص فنی شد و یکی از ساکنان آن منطقه، مشکل را برطرف کرد. من به‌عنوان تشکر آوازی برای او خواندم و پس از اتمام آواز از او پرسیدم من بهتر می خوانم یا ایرج؟ روستایی‌ای که او را از چهره‌اش نمی شناسد، می گوید: این طور که تو آواز خواندی ایرج کیست!
یکی دیگر از ویژگی های آثار تصنیفی ایرج در تنوع است و این اتفاق مبین یک واقعیت است که بسیاری از آهنگسازان بنام به صدای او علاقه داشته اند و جالب اینجاست که آثار بسیار خاص این آهنگسازان که بیشتر خوانندگان دیگر امکان اجرای آنها را به لحاظ زیبایی و توانایی (که مورد دوم بیشتر صدق می‌کند) نداشتند، به وسیله ایرج اجرا می‌شده است.
به گفته سیدعلیرضا میرعلینقی پژوهشگر موسیقی و منتقد هنری، ۲ گروه خواننده وجود دارند، گروه اول خواننده هایی هستند که آهنگ‌ها، آنها را به شهرت می‌رسانند و گروه دوم خواننده‌هایی هستند که آهنگ‌ها را به شهرت می‌رسانند و ایرج جز گروه دوم است.
ایرج و سینما
عمده شهرتِ ایرج در میانِ عوام به خاطر فعالیت های سینمایی اش است. او که در آن زمان خواننده ای جوان بود، برای فیلم های فارسی ترانه خواند و از همه بیشتر برای محمدعلی فردین، منوچهر وثوق و رضا بیک ایمانوردی خوانندگی کرد. این بازیگران روی صدای ایرج لب خوانی می کردند و نیمی از شهرت و موفقیتشان را از همین صدا و لبخوانی او داشتند؛ اگرچه نخستین فیلمی که او در آن ترانه خواند، فیلم روزنه امید به کارگردانی سردار ساگر هندی و با ترانه هایی بر اساس ساخته های جواد لشگری بود اما صدای او و تصویر فردین چنان به هم آغشته ماند که هنوز در حافظه موسیقیایی مردم باقی مانده است.
ایرج درباره همکاری با فردین می گوید: خدا فردین را بیامرزد. او خیلی زود مرد. هنرپیشه بسیار خوبی هم بود. طوری در صدای من پلی‌بک می کرد که شاید خود من هم نمی توانستم این کار را انجام دهم. ما با هم خیلی دوست بودیم و رفت‌وآمد خانوادگی هم با هم‌دیگر داشتیم، جانمان به هم گره خورده بود. هر ۲هم تلاش می کردیم تا کارهایی که با هم اجرا کنیم، به بهترین شکل انجام شود. مثلا ۱۰ کار را می شنیدیم و روی آن فکر می کردیم تا سرانجام یک اثر را از بینشان برای خواندن در فیلم انتخاب کنیم. برای اینکه چه قطعه ای اجرا شود، ساعت ها می نشستیم و با هم حرف می زدیم. فردین خیلی میان مردم محبوبیت داشت، هنوز که هنوز است کسی روی دستش از محبوبیت بلند نشده است؛ خیلی ها می گویند صدای من باعث شهرتِ فردین شد؛ اما من می گویم عکس این مساله هم صادق است.
همکاری ایرج با دیگر هنرمندان
ایرج با هنرمندان زیادی مانند پرویز یاحقی، اسدالله ملک، جلیل شهناز، فریدون حافظی، فرهنگ شریف، امیر ناصر افتتاح، جهانگیر ملک، حسن کسایی، لطف الله مجد، علی تجویدی، رضا ورزنده، منصور صارمی، محمد موسوی، احمد عبادی، حسن ناهید، انوشیروان روحانی، همایون خرم، حبیب الله بدیعی و بسیاری از نوازندگان و البته خوانندگان دیگر همکاری داشته و مورد تایید و تحسین آنها بوده است.
ایرج در ۲۱۳ برنامه گلها شامل برگ سبز، گلهای رنگارنگ، شاخه گل و گلهای تازه برنامه اجرا کرده است.
او علاوه بر این در برنامه‌های رادیو ارتش، ارکستر دانشجویان، ارکستر محمد بهارلو، ارکستر ابراهیم خان منصوری، ارکستر عبدالله جهان پناه به اجرای برنامه پرداخته و برای ۱۰۵ فیلم فارسی خوانده است و در سال‌های پس از انقلاب به خصوص دهه ۷۰ و ۸۰ خورشیدی، بیش از ۱۰ آلبوم به بازار موسیقی عرضه کرد. آلبوم قصه زندگی از او در بهار ۱۳۹۱ خورشیدی به بازار موسیقی عرضه شد.
شاگردان ایرج
از شاگردان ایرج می‌توان به علی معزی (او مسوولیت تدریس آواز اصیل ایرانی را در آموزشگاه موسیقی آوای ایرج از ۱۳۸۸ خورشیدی تا کنون بر عهده دارد) و امیر احسان فدایی اشاره کرد. علی شیرازی نیز به طور غیرمستقیم و از طریق آثار ایرج تحت تأثیر او قرار گرفت. احسان خواجه امیری فرزند این خواننده نیز از شاگردان او محسوب می‌شود اما وی در موسیقی پاپ فعالیت می‌کند و علاقه ای به موسیقی اصیل ایرانی در آثارش مشاهده نمی‌شود.
آثار منتشرشده درباره ایرج
کتاب ایرج نابغه آواز ایران دربرگیرنده مجموعه‌ای از مصاحبه‌ها، خاطرات و دل‌نوشته‌ها درباره ایرج است و در بخش‌هایی از آن نگاه تخصصی موسیقایی هنرمندان و منتقدان موسیقی به آثار این آوازخوان ایرانی گنجانده شده است. تحلیل تعدادی از آوازهای ماندگار ایرج از دیدگاه ردیف‌ها و گوشه‌های آوازی اجراشده نیز بخشی از این کتاب را تشکیل می‌دهد. علی‌محمدخورشید دوست نویسنده کتاب ایرج نابغه آواز ایران در این باره می‌گوید که علاقه‌اش به صدای استاد ایرج از ۱۵ سالگی آغاز شده است و پس از آن صدای ایرج همه سال‌های عمر و زندگی‌ام را تسخیر کرده و این‌ها بهانه‌ای برای نوشتن و تدوین کتابی در وصف این هنرمند موسیقی ایران شده است.
علاوه بر آن فیلم مستندی در قالب لوح فشرده دی وی دی درباره کارهای هنری ایرج با عنوان پهلوان آواز، اواخر ۱۳۹۱خورشیدی به بازار موسیقی عرضه شد. در این مستند، به زندگی، آثار و مسیری که ایرج در تاریخ موسیقی و سینمای ایران پیموده اشاره می شود و ۶۰ هنرمند عرصه‌های موسیقی و سینما درباره جایگاه این خواننده و کارنامه سینمایی و موسیقایی‌اش به ارایه نظر می پردازند.