در حالی که تحریم‌های ظالمانه، غیرقانونی و یکجانبه آمریکا با هدف وارد آوردنِ فشار حداکثری بر ایران، روی فرایند و بخش‌های مختلف اقتصاد کشور تاثیر گذاشته است، به نظر می‌رسد صنعت پتروشیمی در ایران توانسته با عبور از تنگناهای پیشِ رو باعث کاهش قابل توجه نیاز صنایع داخلی به مواد اولیه خارجی شود.
صنعتی برای همه فصول
پتروشیمی صنعتی است که با کار روی نفت و گاز خام، این مواد را فراوری کرده و به مواد اولیه دیگر یا محصولات نهایی مورد استفاده برای خانوارها تبدیل می‌سازد. طیف محصولات پتروشیمی بسیار متنوع است؛ از مواد مورد استفاده در خودروها گرفته تا تولید دارو، مواد شوینده، مواد آرایشی، اسباب و ابزار مختلف، غالبا با تکیه بر محصولات پتروشیمی‌ها تولید می‌شود.
صنعت پتروشیمی به صورت کلی شامل سه بخش و بخش اول شامل «صنایع بالادستی» است. منظور از صنایع بالادستی، واحدهای بزرگ پتروشیمی است که محصولات آن‌ها با انجام واکنش‌های شیمیایی روی فراورده‌های پالایشگاهی نفت و گاز به دست می‌آید. گروه دوم «صنایع میان‌دستی» با استفاده از مواد اولیه تولیدشده در صنایع بالادستی، محصولاتی صنعتی و غیرقابل استفاده برای خانوار تولید می‌کند. بخش سوم نیز شامل «صنایع پایین دستی» یا «صنایع نهایی» محصولات صنایع میان‌دستی را تبدیل به محصولاتی می‌کند که به صورت مستقیم در خانوارها به مصرف می‌رسد. این صنایع اغلب براساس میزان ارتباط محصولات آن‌ها با بازارها، جایابی می‌شوند. از همین رو است که اغلب صنایع بالادستی در کنار دریاها و بنادر قرار گرفته و صنایع پایین‌دستی در کنار شهرهای بزرگ و بازارهای هدف تاسیس می‌شوند.
از زمان اکتشاف اولین چاه‌های نفت در کشور، تقویت صنایع پتروشیمی و پرهیز از خام‌فروشی، یکی از آرزوهایی دور و درازی بود که مسوولان و مدیران در ذهن داشتند؛ آرزویی که با گذشت زمان اندک اندک رنگ حقیقت به خود گرفت و در حالی که در گذشته نه چندان دور، ایران برای تامین نیازهای خود وابسته به صنایع پتروشیمی دیگر کشورها بود، اکنون توانسته با ایجاد صنایع پتروشیمی مختلف در اقصی نقاط کشور، ضمن ایجاد اشتغال پایدار، از خام فروشی نفت و گاز جلوگیری کرده و سهم صنایع پتروشیمی در اقتصاد کشور را بالاتر ببرد.
صنعت پتروشیمی و چشم‌انداز پیش رو
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در حال حاضر بیش از ۵۰ شرکت پتروشیمی در کشور فعالند و بیش از ۵۰ میلیون تن محصول پتروشیمی تولید می‌کنند. طبق همین گزارش‌ها «در سال ۱۳۹۷ از ۵۳/۳ میلیون تُن محصول پتروشیمی تولید شده در صنایع بالادستی پتروشیمی نزدیک به ۳۸ میلیون تُن آن قابل فروش بوده که حدود ۸/۵ میلیون تُن آن به طور خالص در داخل به فروش رفته است».
صنایع پتروشیمی کشور به سمت کسب سهم قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی پیش می‌رود و مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در ارتباط با آینده این صنعت در ایران منتشر کرده، آورده است: «براساس اهداف کمی برنامه ششم توسعه مقرر شده صادرات غیرنفتی کشور با رشد متوسط سالیانه ۲۱/۷ درصد از حدود ۴۶/۹ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۶، به حدود ۱۱۳ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۰ برسد. همچنین مقرر شده که متوسط رشد سالیانه ارزش افزوده کشور طی سال‌های برنامه ششم توسعه به ۸ درصد برسد که در میان بخش‌های مختلف اقتصادی، متوسط رشد سالیانه ارزش افزوده بخش صنعت ۹/۳ درصد هدفگذاری شده است».
در حال حاضر بیش از ۵۰ شرکت پتروشیمی در کشور فعال هستند و بیش از ۵۰ میلیون تن محصول پتروشیمی تولید می‌کنند
بهبود جایگاه این صنعت و رونق صادرات محصولات پتروشیمی، می‌تواند به بهتر شدن جایگاه ایران در اقتصاد جهانی نیز کمک کند. در حالی که منطقه خاورمیانه به عنوان یکی از قطب‌های تولید نفت و گاز جهان و به تبع آن یکی از مراکز عمده تولید محصولات پتروشیمی، جایگاهی برجسته در جهان دارد، ایران در سال ۱۳۹۶ توانسته است ظرفیت تولید ۲۲/۵ درصد از محصولات عمده پتروشیمی در خاورمیانه را به خود اختصاص دهد و مسوولان دستیابی به سهم ۳۴ درصدی را برای این صنعت پیش‌بینی کرده‌اند. امروزه سهم ایران از ظرفیت محصولات پتروشیمی جهان بیش از ۲ درصد است و هدف ایران دستیابی به سهم تولید ۶/۳ درصدی است.
ایران در تلاش برای دستیابی به سهم تولید ۶/۳ درصدی در صنعت پتروشیمی در جهان است.
چالش‌هایی پیش روی صنعت پتروشیمی
گزارش‌های متعدد مراکز تحقیقاتی نشان می‌دهد که برای رونق روزافزون صنعت پتروشیمی در ایران، باید تلاش‌های بیشتری صورت دارد. این صنعت نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی است و از همین رو باید صنایع بانک و بیمه، هم‌راستای این صنعت، توان خود را برای تامین و حفاظت از سرمایه‌گذاری‌ها افزایش دهند.
در عین حال مرکز پژوهش‌های مجلس، با جمع‌بندی گزارش‌های مختلف، موانعی همچون «هم راستا نبودن روند تولید محصولات صنایع بالادستی پتروشیمی با نیاز صنایع پایین دست پتروشیمی، انحصار در فروش و در نتیجه ایجاد تلاطم در بورس کالا، افزایش سقف رقابت و به تبع ان افزایش قیمت مواد اولیه، نوسان در عرضه و تقاضا، تفاوت میان نرخ ارز رسمی و نرخ ارز غیررسمی در کشور، هدفمند نبودن سیاست‌های حمایتی به تناسب ارزش‌افزوده، مشکلات مربوط به واردات مواد افزودنی صنایع پایین‌دستی، مسائل مرتبط با تعیین ارزش پایه‌های صادراتی، تعدد دستورالعمل‌های صادر شده، نوسانات نرخ ارز و بی‌ثباتی قیمت مواد اولیه و افزایش هزینه‌های مبادله از دیگر مشکلات صنایع پایین‌دستی پتروشیمی» را از جمله مشکلات پیش روی این صنعت برمی‌شمارد.
این در حالی است که دولت در راستای تامین نیازهای جنگ اقتصادی و اقتصاد مقاومتی، تمام تلاش خود را برای تقویت صنعت پتروشیمی صورت می‌دهد تا صنایع تبدیلی این بخش را به اولویت اول جایگزینی خام فروشی منابع ارزشمند کشور بدل سازد؛ تلاشی که بطور حتم موجب رونق اقتصادی و ایجاد صنایع پایدار پایین‌دستی در کشور شده و به ایجاد هزاران شغل جدید می‌انجامد.
منابع:
- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی، ۱۳۹۷
- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، چالش ها و راهکارهای رونق تولید در سال ۱۳۹۸ ۴. صنایع پایین دستی پتروشیمی، ۱۳۹۸