زندگی در مناطق مرزی و مرزنشینی، شرایط خاصی دارد و مرزنشینان اغلب از مشکلاتی رنج می‌برند که کمتر ممکن است شهروندان مناطق مرکزی با آن مشکلات مواجه شوند، از همین رو بررسی مسائل و مشکلات مرزنشینان جزو اولویت‌های تحقیقاتی و اقدامات عملیاتی بسیاری از سازمان‌ها و مراکز تصمیم‌گیری است. حال پرسش اساسی آن است که زندگی در مرزها چه شرایطی دارد و مشکلات و مسائل اصلی مرزنشینان چیست؟
مرز چیست؟ مرزنشین کیست؟
در تعریف «مرز» آمده است که مرز خطی است قراردادی میان دو یا چند کشور که محدوده حاکمیتی هر کشور را تعیین می‌کند. مرزهای ایران نیز چنین هستند و ایران یکی از کشورهایی است که مرزهایی طولانی با همسایگانی متعدد دارد. حدود ۶ هزارکیلومتر مرز خاکی ایران و بیش از ۲ هزار کیلومتر مرز آبی، مجموع طول خط مرزی ایران را به حدود ۸ هزار کیلومتر رسانده و ایران را با کشورهای مختلفی همسایه کرده است.
اگر استان‌های مجاور خطوط مرزی آبی و خاکی کشور به عنوان استان‌های مرزنشین در نظر گرفته شود، باید گفت که ایران دارای شانزده استان مرزی است که از این تعداد سه استان بوشهر، هرمزگان و مازندران تنها دارای خط مرزی دریایی هستند، چهار استان خوزستان، سیستان و بلوچستان، گیلان و گلستان دارای هر دو مرز دریایی و زمینی هستند و 9 استان دیگر یعنی استان‌های ایلام، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی تنها در کنار مرزهای زمینی قرار گرفته‌اند. در عین حال هر شانزده استان مذکور دارای مرز هوایی با دیگر کشورها و مناطق بین‌المللی هستند.
با همین تعریف، افرادی که مجاورت مناطق مرزی سکونت می‌کنند، در تعریف علمی یا حقوقی، «مرزنشین» دانسته می‌شود. طبق تعریف قانونی در اغلب کشورها، افرادی که در فاصله کمی (حداقل ۲۰ تا ۵۰ کیلومتری خط مرزی) ساکن هستند، مرزنشین محسوب می‌گردند. زندگی در مناطق مرزی اغلب با مشکلاتی همراه است. بطور مثال جابجایی جمعیت در مناطق مرزی، اغلب دشواری‌هایی را برای مرزنشینان به همراه می‌آورد، فعالیت باندهای قاچاق، زندگی مرزنشینان را تحت تاثیر قرار می‌دهد، مرزنشینان اغلب با ساکنان مرزنشین کشورهای همسایه روابط قومی، زبانی یا خویشاوندی دارند و در صورت بروز هرگونه تنش، نزاع و جنگی، این مرزنشینان هستند که خط مقدم دفاع از میهن را تشکیل می‌دهند. از همین رو دولت‌ها همواره برای مرزنشینان معافیت‌ها و امتیازاتی را در نظر می‌گیرند. بطور مثال مرزنشینان می‌توانند برای رفع احتیاجات شخصی یا سر زدن به خویشان و اقوام خود، راحت‌تر از مرزها عبور کنند و از تخفیفات گمرکی برای نقل و انتقال کالا نیز برخوردار هستند.
طبق آخرین قانون مصوب توسط هیئت وزیران، افرادی که دارای سابقه سه سال اقامت در فاصله ۲۰ کیلومتری از نقطه صفر مرزی در استان‌های غربی و ۵۰ کلیومتر مرزی در استان سیستان و بلوچستان هستند، به عنوان افرادی شناخته می‌شوند که معافیت‌هایی خاص برای واردات کالا دارند و از همین رو می‌توان آنان را به عبارتی «مرزنشین» دانست.
مناطق و استان‌های مرزی اغلب دارای مسائل و مشکلات خاصی هستند که سایر استان‌های غیرمرزی با آن مشکلات روبرو نیستند. از همین رو است که همواره توصیه می‌شود تا مسوولان و مدیران سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی و امنیتی کشور، توجه خاصی را به این مناطق مرزی مبذول نمایند. این مسائل و مشکلات در صورت عدم نظارت و رسیدگی نه تنها خود استان‌های مرزی که کل کشور را در معرض تهدید قرار می‌دهند و می‌تواند زمینه‌ساز سایر مشکلات شود.
امنیت؛ اولویت اول در مناطق مرزنشین
مناطق مرزی کشور، به ویژه مناطقی که در مجاورت مرزهای زمینی قرار گرفته‌اند، با چالش‌های خاص امنیتی روبرو هستند. هر دشمنی که بخواهد وارد محدوده مرزی کشور شود، باید از یکی از مرزهای زمینی، دریایی یا هوایی عبور کند. از همین رو مناطق مرزی، سنگر اول حفاظت یک کشور از ورود دشمنان محسوب می‌شوند. در نتیجه همین مسئله است که در هر کشوری نیروهای ویژه‌ای برای مراقبت از مرزها و پایش مداوم آن‌ها تعیین می‌گردد. نظارت مداوم بر مرزها، به ویژه اگر این مرزها در مجاورت مناطق آشفته و جنگ زده جهان قرار گیرد، بسیار سخت، پرهزینه و طاقت‌فرسا است.
در طی چهار دهه‌ی گذشته و از زمان حمله شوروی به افغانستان، کشورهایی که در مجاورت مرزهای زمینی کشور قرار گرفته‌اند، در بسیاری از مواقع دچار آشفتگی یا ناامنی بوده‌اند. چهل سال جنگ مداوم در کشور افغانستان، مرزهای این کشور را به یکی از ناامن‌ترین مرزهای جهان تبدیل کرده است. در نتیجه همین جنگ طولانی، مرز شرقی افغانستان با ایران که در همسایگی سه استان مرزی کشور قرار گرفته است را تبدیل به مرزی کرده است که نیازمند مراقبت دایمی و شبانه‌روزی است. حمله عراق به ایران و آغاز دفاع مقدس و سپس حمله چندباره آمریکا به عراق، باعث شده است تا پنج استان دیگر ایران نیز در مجاورت مرزی قرار گیرند که همواره ممکن است ناآرامی‌هایی در اطراف آن شکل بگیرد.
جنگ‌های طولانی در این مناطق علاوه بر ایجاد مناطق ناامن و در برخی مواقع بدون کنترل توسط دولت‌های همسایه، باعث فعالیت بیش از پیش گروه‌های شبه نظامی یا تروریستی شده است که ممکن است تلاش کنند تا برخی اقدامات را در مناطق داخلی مرزهای ایران نیز صورت دهند و از همین رو نظارت بر آن‌ها اهمیتی بیش از پیش می‌یابد و شرایط خاصی را ایجاد خواهد کرد.
مهاجران جنگی، میهمانان همیشگی مناطق مرزی
یکی از چالش‌های عمده در مناطق مرزی و به ویژه مناطقی که در مرز با کشورهای درگیر جنگ قرار دارند، موج مهاجرت اهالی کشورهای همسایه است. مرزهای غربی و شرقی ایران نیز در طی دهه‌های گذشته همواره با این مسئله روبرو بوده‌اند. به ویژه کوچ گسترده شهروندان کشور افغانستان به مرزهای شرقی ایران و ورود قانونی یا غیرقانونی آن‌ها، در بسیاری از مواقع این استان‌ها را با چالش‌هایی جدی روبرو کرده است.
در عین حال بسیاری از شهروندان کشورهای جنگ زده یا فقیر منطقه، برای مهاجرت به اروپا، ایران را به عنوان مسیر عبور خود انتخاب می‌کنند و در تلاش هستند تا با ورود به مرزهای شرقی ایران، به سمت مرزهای غربی کشور رفته و از ایران خارج شوند. این تلاش‌ها، مشکلاتی جدی را برای ساکنان مناطق مرزی ایجاد می‌کند و تبدیل به یکی از چالش‌های جدی امنیتی در مناطق مرزی ایران شده است.
با وجود اینکه جمهوری اسلامی ایران همواره تلاش کرده است تا مهمان‌نوازی خود را ثابت کرده و تا حد ممکن، امکانات لازم برای موج پناهندگان را فراهم نماید، اما جمعیت میلیونی آوارگان جنگی به ویژه از کشور افغانستان در ایران سال‌ها است که امکانات و زیرساخت‌های کشور در مناطق مرزی ایران را درگیر خود ساخته است و هرچند در طی سال‌های اخیر از تعداد این مهاجران کاسته شده است، اما هم اکنون نیز هزاران مهاجر از کشورهای همسایه در مناطق مرزی ایران زندگی می‌کنند.
مناطق مرزی، درهای پنهان برای قاچاقیان
قاچاقچیان مواد مخدر، سوخت، سلاح و کالا، همواره برای قاچاق محموله‌های مورد نظر خود، باید از مرزها عبور کنند. بخشی از قاچاقیان همچون قاچاقیان کالا، مواد مخدر و سلاح در تلاش هستند تا از طریق مبادی ورودی کشور، محموله‌هایی را وارد کنند و گروهی دیگر همچون قاچاقچیان دام و احشام، اشیای عتیقه و سوخت، در پی آن هستند که با گذر از مبادی خروجی، سود سرشاری را به دست آورند. در نتیجه این مسئله، مرزنشینان کشور همواره درگیر مسئله حضور قاچاقچیان در مناطق خود هستند و تبعات این اقدامات دست و پنجه نرم می‌کنند.
علاوه بر ناامنی که به واسطه حضور قاچاقچیان در مناطق مرزی ممکن است ایجاد شود، حضور قاچاقیان و فعالیت آنان، عرصه را بر اشتغال و فعالیت سالم بازرگانی مرزنشینان تنگ می‌کند و این ساکنان مناطق مرزی هستند که باید هزینه‌های سودجویی قاچاقچیان را بپردازند. بطور مثال بخش بزرگی از شهدای مرزبانی خود از شهروندان ساکن مناطق مرزی بوده‌اند و اقدامات و فعالیت‌های خلافکارانه قاچاقچیان، جان و مال ساکنان مناطق مرزی را در خطر قرار می‌دهد.
حضور همین قاچاقچیان است که در بسیاری از مواقع بازرگانی و تجارت ساکنان مناطق مرزی تحت عنوان فعالیت «پیله‌وری» را با مشکلاتی مواجه می‌کند ممکن است باعث اختلال در فعالیت‌های قانونی مرزنشینان شود. این در حالی است که بحث تبادلات تجاری مرزنشینان، یکی از اولویت‌های مهم ساکنان این مناطق است و می‌تواند به تغییر وضعیت درآمدی آنان بیانجامد.
آثار سرزمین‌های جنگ زده
جنگ تحمیلی عراق با ایران، فارغ از برجای گذاشتن هزاران شهید، جانباز، مفقود الاثر و آزاده، ویرانی‌های گسترده‌ای به ویژه در مناطق مرزی ایران برجای گذاشت که بازسازی آن‌ها همچنان ادامه دارد. یکی از مهمترین آثار برجای مانده از جنگ در مناطق مرزی، مین‌هایی است که همچنان باعث شهادت شهروندان ایرانی می‌شوند. تنها در سال چندین نفر بر اثر برخورد با مین‌های عمل نکرده در مناطقی چون بستان، بانه، اهواز، مریوان و سردشت، کشته و مجروح شدند.
در حالی که پاکسازی مین‌های به جا مانده از دوران جنگ تحمیلی زمان و هزینه بسیاری می‌طلبد، بازسازی صدها روستا و ده‌ها شهر آسیب دیده از جنگ تحمیلی در مناطق مرزی جنوب و غرب کشور، همچنان ادامه دارد و بار مالی مضاعفی را بر دوش این استان‌ها تحمیل می‌کند. جنگ تحمیلی همچنین باعث ایجاد ده‌ها سکونتگاه غیررسمی و منطقه حاشیه‌نشین در شهرهای بزرگی چون اهواز شده است و تغییر در وضعیت ساکنان این مناطق نیازمند اختصاص منابع فراوانی است.
دوری از مرکز، مسئله اصلی مناطق مرزی
مهمترین مسئله مناطق مرزی اما، دوری از مرکز است. در حالی که طبق داده‌ها و آمار موجود، اغلب مناطق برخوردار کشور، در مناطق مرکزی کشور قرار دارند، این مناطق مرزی هستند که بار اصلی بیکاری، فقر و حاشیه‌نشینی بر دوش استان‌های مرزنشین است و استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، خوزستان، آذربایجان غربی و کردستان بیش از میانگین کشوری با جمعیت بیکاران مواجه هستند.
دوری از مناطق مرکزی همچنین باعث می‌شود تا ساکنان مناطق مرزی، دسترسی کمتری به امکانات بیمارستانی، درمانی، آموزشی، دانشگاهی، تجاری و اداری داشته باشند. رساندن خدمات شبکه ملی آب، برق، گاز و مخابرات به مناطق مرزی همواره دشوارتر از مناطق مرکزی است
این در حالی است که بخش بزرگی از منابع معدنی کشور و به ویژه نفت و گاز در استان‌های مرزی کشور قرار دارند و ورودی اصلی گمرکات کشور نیز در این استان‌ها مستقر است.
در نتیجه همین چالش‌ها است که می‌توان گفت استان‌ها مرزی ایران، اغلب با چالش‌ها و بحران‌های جدی در مقایسه با استان‌های غیرمرزی کشور مواجه هستند و مسائل و مشکلات بیشتری دارند که نیازمند توجه بیشتر مسوولان و مدیران دولتی به این استان‌ها و ساکنان مناطق مرزی آن است.
منابع
- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، چالش‌ها، مسائل و الزامات فراروی وزارت اطلاعات و وزارت دفاع و پتیبانی نیروهای مسلح و معیارهای وزیر آینده، ۱۳۹۲
- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، چالش‌های پیش روی وزارت کشور؛ شاخص‌ها و معیارهای وزیر مطلوب، ۱۳۹۲
- علیرضا عندلیب و مطوف شریف، توسعه و امنیت در آمایش مناطق مرزی ایران، ۱۳۸۸
- نصرالله عزتی و همکاران، نقش و جایگاه آمایش مناطق مرزی در نظام برنامه‌ریزی (مطالعه موردی: مناطق مرزی ایران)