سی و هشتمین جلسه از سلسله نشست‌های نقد و اندیشه با موضوع «شفافیت و فسادستیزی در فضای مجازی» با حضور حسن فروزان‌فرد، رییس کمیسیون حمایت قضایی و مبارزه با فساد اتاق بازرگانی تهران سعید تقی‌پور و مدیر مسئول روزنامه جهان اقتصاد و با اجرا و کارشناسی احسان محمدی، روزنامه‌نگار و فعال رسانه‌ای در سالن شهید قندی وزارت ارتباطات برگزار شد.
رئیس کمیسیون حمایت قضایی و مبارزه با فساد اتاق بازرگانی تهران: ما فساد ساختاری نداریم اما فساد در ساختار ما وارد شده است.
حسن فروزان‌فرد در خصوص فساد اقتصادی گفت: فضای مجازی چیزی است که فاصله بین گذشته ها تا امروز است. دسترسی همگانی به موقعیت دریافت اطلاعات با هزینه پایین و خروجی بالاست. این موضوعی است که کاملا تغییر کرده و سرعتش از بقیه المان ها بیشتر بوده است. من نیز مانند تعداد زیادی از افراد معتقد هستم که فضای مجازی به دامن زدن به مفهوم ادراک فساد یا برداشت از فساد کمک کرده است.
ممکن است رشد فساد واقعی که رخ می دهد به اندازه ادراک فساد نبوده باشد. چرا که سرعت عمل فضای مجازی و تحول آن زیاد بوده اما به این سرعت فساد ما افزایش نیافته است. اما فضای مجازی فرصتی را فراهم کرده تا با اطلاعات به شکل جدیدی تعامل برقرار کنیم. او اشاره کرد: سرعت بالا، ایفای نقش افراد متعدد، نیاز نداشتن به مجوز و عدم نیاز به دروازه بانی خبر نوع جدیدی از برخورد با فساد را رقم زده است. این دستاورد بشری مهم است که یکی از خروجی های آن می تواند نسبت به گذشته مکانیزم ها و دستاوردهای مبارزه با فساد را به صورت گسترده ای تغییر بدهد.
وی افزود: چون تعداد نفراتی که می توانند گزارشگری کنند و کسانی که می توانند آن گزارش ها را بخوانند به شدت افزایش پیدا کرده است، می توان گام های بزرگی در راستای مبارزه با فساد برداشت. عده ای با افشاگری صرفا تمرکزشان را به صورت کور صرف ایجاد نارضایتی در عمومی می کنند و در مقابل عده ای نیز در تلاش برای آشکارسازی ساختارهای معیوب هستند. هر دو تلاش واقعا در فضای مجازی وجود دارد و نمی توان آن را انکار کرد. دستاورد نمونه اول به بهم ریختگی بیشتر منجر می شود و دستاورد گروه دوم می تواند زمینه اصلاح را فراهم کند. درایت گردانندگان و سامان دهندگان فضای مجازی است که می تواند این شرایط را به بستری برای استفاده خوب یا بستری برای بهم ریختگی تبدیل کند.
حسن فروزان‌فرد در خصوص فساد سیستماتیک در کشور گفت: ما فساد ساختاری نداریم اما فساد در ساختار ما وارد شده و شاهد عوارض آن هستیم. این فساد به قسمت های دیگر نیز سرایت کرده است. مانند ویروسی که به خون انسان وارد شده و در جاهای مختلف بدن حرکت می کند و به شکل های مختلف عارضه به وجود می آورد. بدن به صورت ساختاری فاسد نیست اما فساد وارد ساختار آن شده است. این ساختار نیازمند بهبود است. برخی از قسمت ها نیاز به جراحی دارد و برخی دیگر با یک اصلاح ساختاری رو به تکامل می‌رود. وی در خصوص این دیدگاه که فساد مالی در قسمت های مختلف ریشه دوانده است گفت: به تصور من، ما به صورت تاریخی به دلیل نوع حکومت که در گذشته به شکل طولانی مدت به شیوه دیکتاتوری بوده، درگیر یک نظام فاسد اداری بودیم و هر دوره ای این فساد آنقدر افزایش پیدا می کرده که کسی مانند کاوه آهنگر از بین آنها برمی خواسته و پرچم اصلاح را در دست بگیرد. از همان موقع فساد وجود داشته است. اما در چند دهه اخیر تحولی در فضای اقتصاد ایران اتفاق افتاده که اقتصاد ایران را دچار فساد کرده است. این فراتر از فساد مالی و اداری است. رانتی که از دسترسی به ثروت خدادای به صورت غیر شفاف به دست آمده، چنین فسادی را رقم زده است. ما از روزی که متوجه شدیم در ایران چیزی به عنوان نفت وجود دارد که قابلیت های زیادی دارد و گران است، بدون این که کار یا تولید ثروت و ارزش کنیم رفاه حاصل کردیم.
فروزان‌فرد عنوان کرد: ما نسبت به کشور ترکیه رانت نفتی داریم. رانت مایه تولید فساد است. سرعت، شکل و دسترسی به این رانت، عمق فساد را مشخص می کند. نفت ما را وارد حوزه تازه ای از فساد کرده و کار را تا جایی پیش برد که در دهه ۵۰ اقتصاد آسیب های بزرگی دید. فساد اداری و تشکیلاتی فقط برای شرایط امروز نیست. انقلاب اسلامی هم در اعتراض به نوعی از حکومت داری رخ داد. رییس کمیسیون حمایت قضایی و مبارزه با فساد اتاق بازرگانی تهران اظهار داشت: در گذشته فاصله تکنولوژیکی افراد و جوامع مانند امروز مبهوت کننده نبوده است. امروزه سرعت خلاقیت انسانی چشمگیر است.
در قرن ۲۰ انسان به این مرحله از هوش رسیده که می تواند خلاق باشد و برای رسیدن به تمام آرزوهای بشری در طول دوره تاریخ به سمت آن حمله کرده است. در دوره نوجوانی ما گوشی تلفن همراه یک رویای نشدنی بود و فکرش را نمی کردیم که روزی ارتباطی بدون سیم اتفاق بیفتد. اما امروزه سرعت تکنولوژی عجیب است. فاصله عمیقی بین ما و افراد پیشروی جهان وجود دارد و نگرانی اینجاست که احساس می کنیم نزدیکی به جهان و اقتصادی که خیلی با ما فاصله دارد ممکن است مکانیزم ما را فلج کند. وی توضیح داد: فضای مجازی را ما پیش نمی‌بریم و مدام گزارش آن را از کشورهای پیشرو دریافت می کنیم. افراد پیشروی جهان در نظر دارند فضای مجازی را به مستقیم‌ترین روش دسترسی بشر تبدیل کنند. چه بخواهیم چه نخواهیم فضای مجازی به گونه‌ای عمل می کند که جلوی دروغ را خواهد گرفت.
تنها راه ما حقیقت بینی و حقیقت گویی است. امکان ندارد در بلندمدت بتوان فضای مجازی را محدود کرد. فضای مجازی این ظرفیت را ایجاد کرده که با قسمتی از حقایق پیشروان در عرصه اقتصاد و فناوری مواجه شویم و به سرعت به دست ما می رسد.
رفتار در مقابل این فضا به دو شکل است یا مانند نمونه های قبلی برای حفظ وضعیت موجود تمام تلاش و اندیشه را صرف کنترل این ارتباط می کنیم و از ظرفیت فیلترینگ و محدودسازی و کاهش سرعت استفاده کنیم. یا روش خلاقانه ای که به تازگی به دست آوردیم و دنیا را متحیر کردیم استفاده کنیم تا دسترسی به فضای مجازی کم شود. در حالی که فضای مجازی مهمترین دستاورد بشری است که همه زیرساخت‌ها را تحت تاثیر قرار خواهد داد. رفتار دیگر این است که فرصت پیدا کنیم تا با این موج همراه شویم.
وی در پایان تاکید کرد: باید دست از دروغ برداریم، فضای مجازی به گونه ای عمل می کند که جلوی دروغ را بگیریم. هر روز که پیش می رویم زمینه دروغگویی بسته تر و دسترسی به اطلاعات افزوده خواهد شد. تنها راه ما حقیقت گویی است.
مدیر مسئول روزنامه جهان اقتصاد: رسانه‌ها در ایران دچار لکنت می‌شوند
سعید تقی‌پور در خصوص نقش رسانه در افشای فساد گفت: زمانی که به ماموریت اولیه رسانه توجه می کنیم، افشاگری توقعی است که مردم از رسانه ها دارند. در آموزه های ابتدایی روزنامه نگاری هم به این مسئله اشاره شده است. اما این که چرا اتفاق نمی افتد به این برمی گردد به این که در ۴۰ سال اخیر روز به روز شرایط کشور پیچیده تر شده و این پیچیدگی به طور طبیعی در رسانه ها بازتاب پیدا کرده است. او اشاره کرد: رسانه ها نسبت به افشای فساد و اصلاح جامعه الکن هستند. لکنت رسانه‌ها به علت پیچیدگی شرایطی است که رخ داده و به تدریج از اصول اولیه روزنامه‌نگاری فاصله گرفته‌ایم و انحرافی در این بین ایجاد شده است. صیانت از افراد قدرتمند و ثروتمند از اصول انقلاب نبوده است. اما به تدریج این اتفاق رخ داده و می بینیم که این فساد سرایت کرده است.
آیین دادرسی ما اجازه نمی دهد راجع به یک متهم کمترین چیزی ببینیم و در نهایت باید از اسامی ب. ز استفاده کنیم و در نهایت همین فرد در زندان می نشیند و می گوید باید ب. ز دیگری را محاکمه کرده و من را آزاد کنید. متاسفانه این طور به نظر می رسد که نظام حقوقی ما در مواردی حق را به خلافکار می دهد.
وی تصریح کرد: زمانی که نظام حقوقی از خلافکار حمایت می کند نشان می دهد که یک جای کار ایراد دارد. ما یک نوع فساد در نگرش داریم که علیه خلافکار و مسئولین نمی شود صحبت کرد و به این شکل است که رسانه لکنت می گیرد. رسانه ها در ایران یا جوانمرگ می شوند یا در انجام وظایف خود دچار لکنت می شوند.
مدیرمسئول روزنامه جهان اقتصاد خاطرنشان کرد: مدام می گویند این مسئله را در رسانه بازتاب ندهید تا مردم فکر نکنند جامعه را فساد گرفته است بنابراین آدمی که فساد می کند، با این تفکر که چنین حاشیه امنی دارد به کارش ادامه می دهد با این کار روانشناسی اجتماعی را در دفاع از مفسدین به خدمت گرفته ایم. در این شرایط رسانه به همان سمت می رود. عمل غلط از یک طرف و واکنش غلط از طرف دیگر کمک می کند که سواد رسانه ای مردم از اهمیت خارج شود. سعید تقی پور در ادامه به مسئله مهمی اشاره می کند و می گوید: تکنولوژی ابزار محتواست اما امروز بر آن غلبه کرده است. تصور من این است که وقتی بحرانی پیش می آید سریع می گوییم شبکه های اجتماعی را ببندیم. در حالی که می توان به طریق دیگری مردم را قانع کرد. این مسئله در ضمیر ناخوادآگاه به ذهن متبادر می شود که نه خودمان به مردم خبر می رسانیم نه اجازه می دهیم خودشان به خودشان پیام بدهند.
امروزه عامه مردم به سمتی هدایت شده اند که نیازهای اولیه شان را دنبال می کنند. کسی به فکر توسعه و سرآمدی در جهان نیست. مدام حسرت دیگران را می خوریم دیگرانی که از دریچه فضای مجازی آن ها را دیده ایم. او افزود: تکنولوژی معطل ما نمی‌ماند و راه خودش را می‌رود و ما در مواجهه با آن تنها حالت تدافعی داریم. فناوری امکانی را فراهم کرده تا برخی بدون شناخت عواقب روایت کردن یک اتفاق و بدون این که بدانند خبری موثق است و شناسنامه دارد آن را منتشر کنند. برای توسعه تکنولوژی می جنگیم، اما کسی برای تولید محتوای درست قدم بزرگی برنمی دارد. در شرایط بسیار پیچیده ای که در جامعه وجود دارد و آبستن تحولات بسیار عمیق هستیم اگر درست هدایت نشویم قطعا با مشکلاتی رو به رو خواهیم شد.
دید مسئولان به رسانه ها دید ابزاری است نه آگاهی رسانی. ماحصل مثلث قدرت، فساد و رسانه، این شده است که ما امروز سرمایه اجتماعی نداریم. امروز محقق، مدیر، پژوهشگر و حتی روزنامه‌نگار خوبی که بتواند یک گزارش تحقیقی درست و مستدل تهیه کند، به اندازه کافی تربیت نکردیم. این روزنامه نگار با بیان این مسئله که امروزه مثلث فرضی داریم داریم به عنوان قدرت، ثروت و رسانه تاکید کرد: فردی که قدرت دارد و در بانک یا نهادی نشسته و وام و مجوز و ارز می دهد با خودش می گوید طرف با این وامی که به او می دهم پتروشیمی راه می اندازد و پول خوبی به دست می آورد، در مقابل من چقدر حقوق می گیرم؟ کسی که پتروشیمی تاسیس کرده می گوید اگر من هوای رئیس بانک را نداشته باشم، او وام من را امضا نمی کند. پس به حمایت های مالی خودش از آن فرد ادامه می دهد. یک نفر متوجه این ماجرا می شود و می گوید که من این مسئله را دیدم. در مقابل ممکن است فردی که در مسند قدرت و ثروت است به آن فردی که متوجه ماجرا شده نیز رانتی پیشنهاد دهد. این مثلث با این فرآیند شکل می گیرد و فریب از همین جا آغاز می شود. زمانی که این مثلث فاسد در کشور ما به وجود می آید و میدان عمل پیدا می‌کند می تواند سوگیری اجتماعی را موجب شود.